DERLEME SÖZLÜKLERİ

DERLEME SÖZLÜKLERİ

Erem YILDIZ^*

Türkiye Türkçesi ağızları üzerine yapılan derleme çalışmaları ve araştırmalar erken dönem de başlamıştır. Derleme, yurdumuzun farklı bölgelerinde halkın kullandığı, yazı diline geçmemiş Türkçe kelimeleri toplamaktır.

İlk derleme faaliyetleri, gazetelerin yayın hayatına girmesiyle ve dilde sadeleşme, Türkçülük akımının etkisiyle başlar.

Dil ile ilgili tartışmaların başladığı dönemi Tanzimat dönemi olarak kabul edersek Türkçeyle ilgili ilk çalışmaların da bu dönemde başladığını ileri sürebiliriz. Akalın (2002).

Türkiye de bu bağlamda yapılan ilk çalışmaya İbrahim Şinasi Efendi’nin Durub-u Emsali Osmanisi’ni örnek gösterebiliriz. Bu atasözleri ile ilgili bir çalışma olsa da, atasözlerinde geçen kelimelerin tespiti açısından önemlidir.

Diğer önemli çalışma, kurtuluş savaşı yıllarında Rıza Nur’un Maarif vekilliği döneminde, Besim Atalay gözetiminde Ahmet Saffet, Veled Çelebi ve Hasan Fehmi beylerin çalışmalarıyla yapılmıştır. 1929–30 Ragıp Hulusi tarafından devam ettirilmiş, malzemeler Hamit Zübeyr ile İshak Refet tarafından değerlendirilerek 1932 yılında Anadilden Derlemeler adıyla yayınlanan sözlüktür. Şahsi girişimlerle bu sözlük oluşturulmuştur.

1- ANADİLDEN DERLEMELER (İstanbul, 1932.)

450 sayfalık bu sözlükte 9000 söz yer almıştır. Ana Dilden Derlemeler, her kelimenin anlamını veren, gramerdeki yerini ve nereden derlenmiş olduğunu gösteren bir sözlüktür. Açıklamalarda ayrıntıya girilmemiş olduğu halde, gerektikçe anlamı verilen sözlerin halk ağızlarından alınmış cümleler ile örneklenmesi, esere o günün şartlarında ayrı bir değer katmıştır (Korkmaz 2000:8).

Asıl derleme sözlüğü çalışmaları 26 Eylül 1932 de toplanan Birinci Dil Kurultayında alınan kararlar ile başlamıştır.

Halk ağzından ilk derleme çalışmaları M. K. Atatürk’ün yakın ilgisiyle devlet tarafından çıkarılan bir kararname ile 1933–34 yıllarında yapılmıştır. Devlet memurları bu işle görevlendirilmiştir. Derleme seferberliği altındaki bu girişim iki yıl içinde TDK’ya 153.000 fiş gönderilmesine vesile olmuştur. Bu fişlerden Söz Derleme Dergisi adı verilen halk ağzından yazı diline 4 ciltlik sözlük meydana getirilmiştir.

2-SÖZ DERLEME DERGİSİ

(Türk Halk Ağzından Söz Derleme Dergisi, TDK Yay., Ankara,1939–1949.)

            Bu eser 4 ciltten oluşur. 1700 sayfadır. İçinde 30.000 kadar kelime vardır. Her kelimenin anlamı verildikten sonra hangi köy ve kasabadan derlendiği de maddeler şeklinde gösterilmiştir. Bu 4 cildi daha faydalı hale getirmek adına yazı dilimizdeki kelimelerin halk ağzındaki karşılıklarını gösteren (1952) 5. cilt indeks olarak hazırlanmıştır. Folklor ile ilgili derleme çalışmaları da (1957) 6. cildi oluşturmuş.

İkinci derleme çalışması Söz Derleme Dergisi’ndeki eksiklikleri tamamlamak, yanlışlıkları düzeltmek amacıyla yapılmıştır.

3-ANADİLDEN DERLEMELER II (TDK Yay., Ankara,1952.)

Hamit Zübeyr Koşay ve Orhan Acıpayamlı tarafından hazırlanmıştır. Birinci sözlüğün devamı niteliğindedir.

4-TÜRKİYE DERLEME SÖZLÜĞÜ

(Türkiye‟de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü, C. I-XII, TDK Yay., Ankara, 1963-1982.)

            Yurdun her tarafından 900’e yakın gönüllü katılmıştır. 275000’den fazla fiş TDK’ya gönderilmiştir. Ve böyle bir sözlük meydana getirilmiştir. Bugün bu çalışmalar neticesinde 12 ciltlik Derleme Sözlüğü, TDK tarafından yayınlanmıştır.

Bugün bu çalışmalar neticesinde Derleme Sözlüğüne katkı olarak konuyla ilgili bilim adamları tarafından Derleme Sözlüğüne Katkılar başlığıyla birçok yörenin ağzıyla ilgili derleme çalışmaları da olmuştur. Bunlar:

Metin Karaörs’ün “Derleme Sözlüğüne Katkılar, Kayseri, Isparta, Adana İllerinden Derlemeler” (1994: 65–67), Ahmet Buran’ın “Derleme Sözlüğüne Katkılar” (1996: 38-43), Erdoğan Boz’un “Çüngüş ve Çermik Yöresi Ağzından Derleme Sözlüğüne Katkılar” (1996: 112-113), Emin Kalay’ın “Edirne İli Ağızlarından Derleme Sözlüğüne Katkılar” (1997: 25-33), Tuncer Gülensoy’un “Anadolu Ağızlarından Derleme Sözlüğüne Katkılar” (1998: 14-17), Cevdet Şanlı’nın “Anadolu ve Rumeli Ağızlarından Derleme Sözlüğüne Katkılar” (1999: 670-680), Hikmet Koraş’ın “Derleme Sözlüğüne İlaveler” (2002: 171-209), Can Özgür’ün “Eskişehir Yöresi Ağızlarından Derleme Sözlüğü’ne Katkılar” (2004: 93-99), Osman Yıldız’ın“Isparta Ağzından Derleme Sözlüğüne Katkılar” (2007: 790-800), Mehmet Hazar’ın “Nevşehir Folkloru’ndan Derleme Sözlüğü’ne Katkılar” (2007: 580-584) ve Erol Öztürk’ün “Mersin Yörüklerinden Derleme Sözlüğü’ne Katkılar” (2009: 405-411) başlıklı yazıları Derleme Sözlüğüne yapılan münferit katkılardır. Ayrıca Derleme Sözlüğü üzerine düzeltme ve eleştiriler de yapılmıştır (bkz. Eren 1990-93, Koraş 2008).

Ömer Asım Aksoy’un “Bölge Ağızlarından Atasözleri ve Deyimler I-II”, Zafer Öztek’in “Halk Dilinde Sağlık Deyişleri Sözlüğü”, Tomris Tunç’un “Derleme Sözlüğü ve Kavramlar Dizini”, vb. çalışmalar ağızlarda yaşayan kalıp sözlerin tespiti açısından önemlidir. Son dönem dilimize giren yabancı kelimelerin tesbiti bakımından Zeynep Korkmaz’ın Gramer Terimleri Sözlüğü, Abdullah Kızılırmak’ın Gökbilim Terimleri Sözlüğü, Ferhat Oğuzkan’ın Eğitim Terimleri Sözlüğü, vb. terim sözlükleri, yabancı sözcüklerin kökeni hakkında bakılması gereken eserlerdir.

Türk Argosu (Devellioğlu 1945), Türkçenin Argo Sözlüğü (Püsküllüoğlu 1996), Türkçenin Büyük Argo Sözlüğü (Tanıklarıyla) (Aktunç 1998), Kadın Argosu Sözlüğü (Bingölçe 2001), vb. argo sözlüklerini de ağız sözlükleri kaynakları olarak değerlendirmek gerekir.

Yine bir bölgeyi içine alan ve konuları bakımından sözlük malzemesini içeren Tevfik Hacıhamdioğlu’nun “Alanya Folkloru” (Ankara 1988), Ata Erdoğdu’nun “Kastamonu Folkloru” (Kastamonu 1991), Saim Sakaoğlu’nun “Gümüşhane Masalları” (Ankara 1973), vb. çalışmalar da (Korkmaz 2000: 13-14) içindeki metinlerde geçen sözcüklerle, ağız sözlükçülüğü için kaynak eserlerdir.

Türk Dil Kurumunun hazırladığı Derleme Sözlüğü, Tarama Sözlüğü ve ağız sözlükçülüğü için kaynak olabilecek çalışmaları bir yana bırakırsak, ağızlar üzerine yapılmış sözlük veya sözlük özelliği olan çalışmalar şunlardır:

HÜSNÜ, Hüseyin, Kayseri Sözlüğü, Yeni Matbaa, Kayseri 1934.

Kayseri Halkevi Maarif Müdürü Hüseyin Hüsnü Irkılata tarafından yazılmış 95 sayfalık bir eserdir. 1934 yıllarında Kayseri Halkevinin derlediği halk arasında söylenen sözcükler yer almaktadır.

AKSOY, Ömer Asım, Gaziantep Ağzı III (Sözlük ve Kullanılmayan Kelimeler), İbrahim Horoz Basımevi, İstanbul 1946.          

Sözlük ve Kullanılmayan Kelimeler olarak hazırlanmış eser tek bir ilin sözlüğü olması bakımından değerlidir.

ATILCAN, İhsan Coşkun, Erzurum Ağzı, Halk Deyimleri ve Folklor Sözlüğü, Erzurum Halk Oyunları-Halk Türküleri Derneği Yay., Erzurum 1977.

GEMALMAZ, Efrasiyap, Erzurum İli Ağızları III (Bibliyografya, Sözlük ve Dizinler), TDK Yay., Ankara 1995.

Erzurum İli Ağızları I (İnceleme), Erzurum İli Ağızları II (Metinler), Erzurum İli Ağızları III-(Bibliyografya-Sözlük ve Dizinler) olarak hazırlanan çalışmanın, derlenen metinlerdeki sözcüklerin yer aldığı kısımdır.

ERGİN, Mehmet Emin, Urfa Ağzı Sözlüğü, Harran Yay., Urfa 1982.

EMİROĞLU, Kudret, Trabzon-Maçka Etimoloji Sözlüğü, Gülen Ofset, Ankara 1989.

Sözlük, Maçka ilçe merkezinin çevre köyleri ile Çağlayan Ziganoy vadisi köylerinden derlenen sözcükleri kapsamaktadır. Ayrıca dilbilgisi özellikleri verilmiştir.

YEDEKÇİOĞLU, Kazım, Kayseri Ağzı II Sözcükler, Ak Ofset Matbaacılık, Kayseri 1992.

1940’lı yıllardan başlayan derleme çalışmalarıyla, Kayseri merkez ve kırsal kesiminden derlenen sözcük ve deyimlerin yer aldığı kapsamlı bir eserdir. I. Bölümde Kayseri ağzının dilbilgisi verilmiştir.

BOZYİĞİT, Ali Esat, Ankara İli Ağzı Sözlüğü, Kültür Bakanlığı Yay., Ankara 1998.

Ankara merkezinde ve ilçelerinde konuşulan ağız sözcüklerinin olduğu bir eserdir.

GÜÇLÜ, Faruk, Nevşehir ve Yöresi Ağzı Sözlüğü, Ürün Yay., Nevşehir 1999.

ERKUT, Selâmi, Mudurnu Halk Dili Sözlüğü /Bolu/, Ankara 2000.

GÜNŞEN, Ahmet, Kırşehir ve Yöresi Ağızları Sözlüğü, Ocak Yay., Ankara 2001.

KALYONCU, Hasan, Trabzon-Tonya Ağzının Dilbilgisel Özellikleri ve Tonya Sözlüğü,

Tonya Yay., Tonya 2001.

KARA, İsmail, Güneyce-Rize Sözlüğü. Bir Doğu Karadeniz Köyünün Hafızası ve Nâtıkası,

Dergâh Yay., İstanbul 2001.

Eser, Kelime ve Deyimler, Kişi ve Aile Lakapları, Yer Adları bölümlerinden oluşmaktadır. Kelime ve Deyimler bölümünde 2600 civarında kelime ve deyim yer almaktadır. Ayrıca Bilmeceler ve Türkülerden de örnekler verilmektedir.

SUNUCU, Yılmaz, Örnekleriyle Uşak Ağzı Sözlüğü, Sunucu Yay., Uşak 2002.

ÇINAR, Ali Abbas, Muğla İli Ağzı Sözlüğü, Muğla Mermerciler Derneği Yay., Muğla 2004.  

Muğla ve yöresi ağızlarından sözcüklerin ve gramerinin verildiği bir eserdir.

TOR, Gülseren, Mersin Ağzı Sözlüğü, Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi:38, İstanbul 2004.

Sözlük, Mersin’in on ilçesine bağlı köylerden ve Mersin sınırlarında yaşayan aşiretlerin ağızlarından derlenen sözcükleri kapsamaktadır. Ağız sözlükleri hazırlanmasında örnek olabilecek bir çalışmadır.

BİLGİN, Arif, Elbistanca Sözlük, Örnekleriyle Elbistan Ağzı, Pınar Yay., Elbistan 2006.

Elbistan ve çevresi ağızlarındaki sözcüklerin toplandığı bir eserdir.

SARICA, Bedri, Van Gölü Çevresi Ağızları Sözlüğü, Atlas Yay., Ankara 2006.

UYGUÇ, A. Arif, Aydın Ağzı ve Sözlüğü, Aydın 2006, 336 s.

Eser, Aydın ili ve yöresine ait kelimelerin sözlüğüdür. Eserin girişinde Aydın ağzıyla ilgili kısa bir fonetik inceleme (s. 13–19) bulunmaktadır. Yazar Sözlükten önce Aydın yöresinden derlenen 24 metin (s. 23–45) vermiştir. Sözlükte (s. 49–336) yalnız kelimeler değil, Aydın yöresinde kullanılan deyinler, atasözleri, mahallî söyleyişler ve ikilemeler de yer almaktadır.

UYGUR, Ceyhun Vedat, Denizli İli Ağız Sözlüğü (Yapı-Köken), Fakülte Kitabevi, Denizli 2007.

ARICI, Sabahattin, Dambur Tarihi Hemşin-Purim Etimolojik Sözlüğü, Kaknüs Yay., İstanbul 2008.

Eserde, Hemşin’in tarihi ile birlikte 5000 kelimelik Hemşin ve çevre ağzı sözlüğü bulunmaktadır. Yörede konuşulan sözcüklerin kökenleri (Arapça, Farsça, Gürcüce, Latince, Ermenice, Eski Yunanca) de belirtilmeye çalışılmıştır.

TÜRKMENOĞLU, Ahmet, Türkmen Ağzı Sözlüğü; Çukurova Kadirli Dağkolu, Arkeoloji ve Sanat Yay., İstanbul 2008.

Kadirli İlçesinin dağlık kesimlerinde kullanılan Türkmen ağzını konu alan bir sözlük denemesidir.

ÖZALP, Abdulvahap, Elbistan Ağzı & Çiçek Köyü Örneği (Kelimeler-Deyimler), Özgü Yay., Elbistan 2008.

Kelimeler, Deyimler, Atasözleri, Beddua-Dua-Hakaret Sözleri-Mani-Bilmece-Tekerleme ve Yeminler olmak üzere dört bölüm halinde düzenlenen eserde 12000 dolayında madde yer almaktadır.

BURAN, Ahmet - İLHAN Nadir, Elazığ Yöresi Söz Varlığı, TDK Yay., Ankara 2008.

Eserde Elazığ ve yöresine ait kelimeler örnek cümle kullanımlarıyla birlikte verilmiştir (Elazığ ve yöresi ağızlarının söz varlığını içeren bir sözlük çalışmasıdır. Sözlükte 4067 madde başı kelime bulunmaktadır. Bu kelimelerin bir bölümü mahallî kelime, bir bölümü ise mahallî söyleyiştir. Eser, başta Derleme Sözlüğü olmak üzere “Sözlükler”, “Lisans ve lisansüstü tezler”, “Araştırma ve inceleme eserleri”, Edebî eserler” taranarak oluşturulmuş, ayrıca yazılı kaynaklarda yer almayan kelimeler ise sözlü kaynaklardan derlenmiştir.).

Sonuç

Derleme sözlükleri ağız araştırmaları için önemli başvuru kaynaklarıdır. Derleme sözlüğü çalışmaları da ağızlardan derlenen, yazı dilinde kullanılmayan kelimelerin bir araya getirilmesiyle oluşturulmuştur. Bu bağlamda her ne kadar ülkemizde Derleme sözlükleri alanında ve Ağız araştırmaları çalışmalarında geç kalınmış olsa da son zaman yapılan çalışmalarla ve devam eden araştırmalarla bu alanda Türkoloji çok önemli mesafeler kat etmiştir. Özellikle TDK’dan çıkan 12 Ciltlik Derleme Sözlüğü ve bu sözlüğe yapılan katkı çalışmaları bunun en güzel örneğidir.

Ağız çalışmaları, uçsuz bucaksız bir denizdir. Ve hala keşfedilmemiş derinlikleri olan, içinde bir gizi barındıran yapısını korumaktadır. Bu gizi ortaya çıkarmakta, Ağızlar üzerine yapılacak çalışmaları farklı eksenlere kaydırıp araştırmakla mümkündür.

KAYNAKÇA

AKSOY, Ömer Asım, Gaziantep Ağzı III (Sözlük ve Kullanılmayan Kelimeler), İbrahim Horoz Basımevi, İstanbul 1946.

ARICI, Sabahattin, Dambur Tarihi Hemşin-Purim Etimolojik Sözlüğü, Kaknüs Yay., İstanbul 2008.

ATILCAN, İhsan Coşkun, Erzurum Ağzı, Halk Deyimleri ve Folklor Sözlüğü, Erzurum Halk Oyunları-Halk Türküleri Derneği Yay., Erzurum 1977.

BİRAY, Nergis , Denizli Ağzından Derleme Sözlüğü’ne Katkılar, Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 4/8 Fall 2009.

BÜYÜKAKKAŞ, Ahmet, Türkiye Türkçesi Ağız Sözlükleri Üzerine Bir Deneme, Turkish Studies, International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 4/4 Summer,2009.

BURAN, Ahmet – İLHAN, Nadir, Elazığ Yöresi Söz Varlığı, TDK Yay., Ankara 2008.

BİLGİN, Arif, Elbistanca Sözlük Örnekleriyle Elbistan Ağzı, Pınar Yay., Elbistan 2006.

BOZYİĞİT, Ali Esat, Ankara İli Ağzı Sözlüğü, Kültür Bakanlığı Yay., Ankara 1998.

ÇINAR, Ali Abbas, Muğla İli Ağzı Sözlüğü, Muğla Mermerciler Derneği Yay., Muğla 2004.

ERKUT, Selâmi, Mudurnu Halk Dili Sözlüğü /Bolu/, Ankara 2000.

ERGİN, Mehmet Emin, Urfa Ağzı Sözlüğü, Harran Yay., Urfa 1982.

EMİROĞLU, Kudret, Trabzon-Maçka Etimoloji Sözlüğü, Gülen Ofset, Ankara 1989.

GEMALMAZ, Efrasiyap, Erzurum İli Ağızları III (Bibliyografya, Sözlük ve Dizinler), TDK Yay., Ankara 1995.

GÜLENSOY, Tuncay, Anadolu Ağızları Derleme Sözlüğü’ne Katkılar.

GÜÇLÜ, Faruk, Nevşehir ve Yöresi Ağzı Sözlüğü, Ürün Yay., Nevşehir 1999.

GÖZAYDIN, Nevzat, Ağız ve Halk Bilimi Derlemelerinde Kaynak Kişi, Türk Dili, s.628,Ankara.

GÜNŞEN, Ahmet, Kırşehir ve Yöresi Ağızları Sözlüğü, Ocak Yay., Ankara 2001.

GÜÇLÜ, Faruk, Nevşehir ve Yöresi Ağzı Sözlüğü, Ürün Yay., Nevşehir 1999.

HÜSNÜ, Hüseyin, Kayseri Sözlüğü, Yeni Matbaa, Kayseri 1934.

İBRAHİM, Halil Usta, Sözlükçülük Araştırmacılığı, Modern Türklük Dergisi c.7, s.17, Ankara,2010.

İLHAN, Nadir, Sözlük Hazırlama İlkeleri, Çeşitleri Ve Özellikleri, Turkish Studies International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 4/4 Summer 2009.

KARA, İsmail, Güneyce-Rize Sözlüğü Bir Doğu Karadeniz Köyünün Hafızası ve Nâtıkası, Dergâh Yay., İstanbul 2001.

KALYONCU, Hasan, Trabzon-Tonya Ağzının Dilbilgisel Özellikleri ve Tonya Sözlüğü, Tonya Yay., Tonya 2001.

KORAŞ, Hikmet, Derleme Sözlüğüne İlaveler.

LEVEND, Agah, Sırrı, Derleme ve Tarama Çalışmaları, c.VI, s.68,TDK Yay.,Ankara,1957.

ÖLMEZ, Mehmet, Türk Dillerinin Sözlükleri ve Türk Sözlükçülüğü.

ÖZALP, Abdulvahap, Elbistan Ağzı & Çiçek Köyü Örneği (Kelimeler-Deyimler), Özgü Yay., Elbistan 2008.

SARICA, Bedri, Van Gölü Çevresi Ağızları Sözlüğü, Atlas Yay., Ankara 2006.

SUNUCU, Yılmaz, Örnekleriyle Uşak Ağzı Sözlüğü, Sunucu Yay., Uşak 2002.

TÜRKMENOĞLU, Ahmet, Türkmen Ağzı Sözlüğü; Çukurova Kadirli Dağkolu, Arkeoloji ve Sanat Yay., İstanbul 2008.

TOKER, Mustafa, Derleme Sözlüğü Ve Mersin Ağzı SÖzlüğü’ne Tarsus Yöresinden Katkılar, Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 6/3 Summer 2011.

TOR, Gülseren, Mersin Ağzı Sözlüğü, Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi:38, İstanbul 2004.

UYGUÇ, A. Arif, Aydın Ağzı ve Sözlüğü, Aydın 2006, 336s.

UYGUR, Ceyhun Vedat, Denizli İli Ağız Sözlüğü (Yapı-Köken), Fakülte Kitabevi, Denizli 2007.

YEDEKÇĠOĞLU, Kazım, Kayseri Ağzı II Sözcükler, Ak Ofset Matbaacılık, Kayseri 1992.

YILDIRIM, Faruk, Derleme Sözlüğü’ndeki Gizli Dil Verileri Üzerine, Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic Volume 7/4, Fall 2012, p. 565–578, Ankara-Turkey.

---

* Yüksek Lisans, Pamukkale Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yeni Türk Dili Anabilim Dalı,

Denizli,2013.