Uygur Türkçesi Ses Bilgisi (Özet)

UYGUR TÜRKÇESİ

SES BİLGİSİ

ÜNLÜLER

Talat Tekin, Orhon Türkçesi için dokuz kısa, dokuz uzun olmak üzere 18 ünlü tespit etmiştir.

Kısa Ünlüler

            a, e, é, i, ı, u, ü, o, ö

Uzun Ünlüler

            ā, ī, ō, ū, ö(üstü çizgili), ǖ

A.Von Gabain, dokuz normal ünlü, altı da uzun ünlü, toplamda 15 ünlü tespit etmiştir.

Normal Ünlüler

a, e, é, i, ı, o, ö, ü, u

Uzun Ünlüler

ā, ī, ō, ū, ö(çizgili), ǖ

O. Pritsak ise yedi orantılı ünlü bir tane izole edilmiş ünlü olmak üzere sekiz ünlü tespit etmiştir.

Normal Ünlüler

a, u, o, e, i, ü, ö

İzole Ünlü

é

Şinasi Tekin Eski Türkçedeki ünlüleri, Pritsak’ın fonem bilgisine göre sıralamıştır. A. Von Gabain, uzun ünlülerin varlığını Brahmi alfabesiyle yazılan metinlere ve Uygur yazmalarındaki bazı ünlülerin çift yazılışında dayandırdığı gibi, Türkmence, Özbekçe ve modern ağızlardaki uzu ünlülerin varlığına dayandırmaktadır.

K. Grönbach, Türkçenin ünlü yapısını geniş ünlüler, dar ünlüler, kök hecede bulunan kapalı ünlüler e (é) olmak üzere üçe ayırır.

Geniş Ünlüler

a, o, e, ö

Dar Ünlüler

ı, u, i, ü

Kök Hece Ünlüsü

e (é)

Räsänen, Türkçede dokuz ünlünün varlığını kabul etmiştir.

a, e, ı, i, o, u, ö, ü, é

Marsel Erdal, Uygurcada sekiz ünlünün varlığını kabul etmiştir.

a, e, ı, i, o, u, ö, ü

UYGURCADAKİ ÜNLÜLER

Kalın Ünlüler (Art)

a, ı, o, u

İnce Ünlüler (Ön)

e, é, i, ö, ü

Geniş Ünlüler

a, e, o, ö

Dar Ünlüler

ı, i, u, u

Düz Ünlüler

a, e, ı, i, é

Yuvarlak Ünlüler

o, ü, ö, u

İKİZ ÜNLÜ

Uygurcada asli olarak ikiz ünlü bulunmaktadır. Bazı Türk lehçe ve şivelerinde görülen, Anadolu’da görülen ikiz ünlü çeşitli sebeplerle ortaya çıkmıştır. Yazım meselesidir.

kizz<<kiyiz<kidiz “keçe”

UYGUR TÜRKÇESİ

VOKAL ŞEMASI

GENEL ŞABLON

	DÜZ		YUVARLAK
	DAR	GENİŞ	DAR	GENİŞ
KALIN	ı	a	u	o
İNCE	i              é	é              e	ü	ö

TALAT TEKİN

	DÜZ				YUVARLAK
	DAR		GENİŞ		DAR		GENİŞ
	KISA	UZUN	KISA	UZUN	KISA	UZUN	KISA	UZUN
KALIN	ı	ī	a	ā	u	ū	o	ō
İNCE	i	i çizgili	e,é (e-i)	ē	ü	ǖ	ö	ö çizgili

A.VON GABAİN

	DÜZ				YUVARLAK
	DAR		GENİŞ		DAR		GENİŞ
	KISA	UZUN	KISA	UZUN	KISA	UZUN	KISA	UZUN
KALIN	ı	Ø	a	ā	u	ū	o	ō
İNCE	i	i çizgili	e,é (e-i)	Ø	ü	ǖ	ö	ö çizgili

O. PRİTSAK

	DAR		YUVARLAK
	DAR	GENİŞ	DAR	GENİŞ
KALIN	ı	a	u	o
İNCE	i             é	é             e	ü	ö

K. Grönbach ve Mersal Erdal’ın tasnifi de Pritsak’ın tasnifi ile aynı özellikleri gösterilir. Pritsak yukarıdaki ünlüleri tasnif ederken é izole eder, diğer ünlülerden.

K. GRÖNBACH

	DÜZ		YUVARLAK
	DAR	GENİŞ	DAR	GENİŞ
KALIN	ı	a	u	o
İNCE	i                é	é            e	ü	ö

MERSEL ERDAL

	DÜZ		YUVARLAK
	DAR	GENİŞ	DAR	GENİŞ
KALIN	ı	a	u	o
İNCE	i	e	ü	ö

ÜNSÜZLER

Şinasi Tekin, 19 ünsüzü şöyle tasnif etmiştir:

Dudak Ünsüzleri

b, m,

Diş ve Diş eti Ünsüzleri

t, d, ç, s, z, ş, n, l, r,

Ön damak Ünsüzleri

ñ (ny),

Damak Ünsüzleri

ķ, g, ġ, ng,

A.Von Gabain, Eski Türkçede 24 ünsüz tespit etmiştir. Bunlar; b,p (Run, Brahmi, Mani), ç, c, d, t, g, ġ, k, ķ, ĥ, alıntı kelimelerde m, n, ng, ny (ñ), r, t, z, ť, w, y, h,  (yabancı kelimelerde) j, (yabancı kelimelerde) f,(ağızlarda).,

A.Von Gabain, bunlara Brahmi alfabesinde yer alan ve /n/ sesinden çıkmış /m/ ünsüzü ile yarı ünlü /v/ sesini ilave eder.

O. Pritsak, ünsüzleri şöyle tespit eder:

Uyumlu Ünsüzler

t,k,p,d,g,m,n,ng,ny,y,z,s,ś,ç,

İzole Ünsüzler

 ı

Sert Ünsüzler

t,k,s,

Yumuşak Ünsüzler

b,d,g,z,

Sert (nasal) Ünsüzler

m,n,ng,ny,

Yumuşak(nasal) Ünsüzler

b,d,g,y,

O. Pritsak,  ayrıca Altaycada g-, k-, > Eski Türkçede k-;Altayca d-, d-(altı çizgili), g-, n- > Eski Türkçede y-; Altayca m-, b-, > Eski Türkçede b- olduğunu belirtir.

M. Räsänen, Türkçede yirmi ünsüz tasnif etmiştir. ķ, ġ, g, g, d,p,b(w),ç,j,ñ(ng), N altı nokta (ny), , s, l, ş, r, z, y.

Şinasi Tekin, Pritsak’ın tasnifine paralel olarak Eski Türkçede ünsüzleri p, b, m, t, d, n, k, g, ng, ny, z, s, ş, ç, r, l, şeklinde göstermiştir.

Marsel Erdal, tespit ettiği 17 ünsüzü şöyle tasnif etmiştir.

	SEDASIZ	SEDALI	GENİZ	ISIKLI	AKICI
Dudak Ünsüzü	p	v	m
Diş Ünsüzü	t	d	n	z	l
Damak Ünsüzü	ç	y	ñ	ş
Yumuşak Ünsüz	k	g	ny		r

İKİZ ÜNSÜZ

İkiz ünsüz olarak şu sesler bulunmaktadır:

ng: ang “en”, beling “korku”, ingek “inek”

ny: anyık “fena, kötü”, kony “koyun”

ÇİFT ÜNSÜZ

Kök ve Gövdelerde

1-      Kelime başında çift ünsüz bulunmaz. Çift ünsüz bulunan Uygurca kelimeler alıntı kelimelerdir.

braman (brahmana) Budist, brahman

dyan (< Skr. dhyāna) teemül

2-      İki heceli isim ve fiil köklerinde ortada yan yana çift ünsüz bulunabilir: adġır “aygır”, altı “altı”, arķa “arka”

3-      İsim ve fiil köklerinde sonda çift ünsüz çokça bulunabilir: alp “kahraman”, art “geçit”, bars “pars”, berk “sağlam”, erk “kuvvet”

4-      İsim ve fiil gövdelerinde, sonu ünsüzle biten kelimelere ünsüzle başlayan bir ek getirilmesi veya orta hece ünlüsünün düşmesi durumunda, yan yana çift ünsüz bulunma durumu ortaya çıkar: açķaç(<aç-ķaç) “anahtar”, adırt (<adır-t) “fark”, emçi (<em-çi) “tabip”

Eklerde:

Birleşik yapılı eklerde başta, ortada yan yana çift ünsüz bulunabilir: -ġlı/ -gli, -ġma/ -gme, -nçsız /-nçsiz, -msın/ -msin-, +rķa- / +rke-.

UYGUR TÜRKÇESİ

KONSONANT ŞEMASI

REŞİT RAHMETİ ARAT

	PATLAYICI		SIZICI
	SERT	YUMUŞAK	SERT	YUMUŞAK
Damak				ng (geniz)
Ön Damak		g,k,l	ş	ny(geniz),y
Art Damak	ķ,l			ġ
Dudak				f
Çift Dudak	P	b,m (geniz),w
Diş	ç,t	d, d(altı çizili),c		n(geniz), z
Diş Eti			s,r	j
Gırtlak			Ĥ	h

SES OLAYLARI

ÜNLÜ UYUMU

Ana Türkçede, kelime köklerinde ünlü uyumu başlangıçtan beri var ise de, Orhon Türkçesinde bazı eklerin uyumuna aykırı şekilde getirildiği dikkate alınmalıdır. Türkçe kelimelerde teşekkül etmiş olduğunu görmemiz mümkün.

1-      Kalınlık-İncelik Uyumu

Uygur Türkçesinde ve Türkçede eskiden beri var olan önemli bir ses özelliğidir. Yapım ve işletme eklerinde bu özelliğe uyulmaktadır.

2-      Düzlük- Yuvarlaklık Uyumu

Uygurcada bu uyum tam olarak teşekkül etmemiştir. İlk hecede düz bir ünlü varsa sonraki hecede de düz bir ünlü bulunur. Yine ilk hecede yuvarlak bir ünlü varsa sonraki hecede de ya yuvarlak ünlü ya da dar veya düz geniş bir ünlü olmaktadır.

Kök ve Gövdelerde

·         Kelime kök ve gövdelerinde düzlük-yuvarlaklık uyumuna aykırı kelimeler görülür.

aġu (Suv. 268,3) “zehir”

böri (HK,(I),77) “kurt”

bulıt (Kuanşi,201) “bulut”

köĥik (HK, (I), 5) “iyi”

Eklerde

Şinasi Tekin, +i (si), -miş, +ki, +çi eklerinin daima düz ünlü ile –tük, -yük, +gün eklerinin ise yuvarlak ünlü olduklarını belirtir.

Hal Ekleri

·         +ıng/+ing, +nıng/+ning düz ve dar ünlüdür.

ķapıġ+nıng (Briefe Hts, 1920) “kapının”

nom+nung (Bewusstseinslenre,363,4) “akidenin”

Uyum dışı örnkeler;

kökelik+nüng (HK, (I), 52) “kekliğin”

Yükleme Hali Eki

·         +nı/ +ni daima düz-dar ünlüdür.

alķu+nı (Prens KP, XV) “hepsini”

böz+ni (Uig. Doc. SAS, 2,6) “pamuk bezini”

Çıkma Hal Eki

·         +dın/ +din, +tın/ +tin daima düz-dar ünlüdür. Mani sahası metinlerinde ek ünlüsünün düz-geniş olduğu görülür.

kal(ı)ġ+dan (Manich. Erzähler,II,7) “gökten”

üstün+tän(Manich. Erzähler,II,9) “yukarıdan”

Yön Gösterme Hali

·         +ru /+rü daima dar yuvarlak ünlüdür.

taşķa+ru (Suv. 622, 22) “dışarıya doğru”

içge+rü “içeriye doğru”

İyelik Eklerinde

·         Teklik 3. şahıs iyelik eki +ı /+i, +sı/ +si daima düz-dar ünlüdür.

ķut+ı (TM, 11,12) “saadeti”

ün+i (Bewusstseinslehre, 375,13) “sesi”

kögüz+i (Kuanşi,69) “göğsü”

·         Çokluk 1. Şahıs iyelik eki +ngiz/+ngız ünlüsü uyuma girdiğinde yuvarlaklaşır.

yaruķ+u+nguz+ka (Briefe Hts., 2109) “ışığınıza”

öz+(ü) +ngüz+ka (Biogr. Hts., 49) “anneciğinize”

Fiil İşletme Eklerinde Düzlük-Yuvarlaklık Uyumu

Şekil ve Zaman Eklerinde

Geniş Zaman

·         -ur/-ür daima dar-yuvarlak

aktarıl-ut (Prens KP, XVII) “devrilir”

kir-ür (Mainch. Erzähler,III,2) “girer”

Görülen Geçmiş Zaman

·         -dı/-di/-tı/-ti Teklik ve Çokluk 1. ve 2. Şahıslarda düzlük yuvarlaklık uyumuna bağlıdır.

oz-tu-m (Prens KP, LX) “geçtim”

bütür-du-m (Bewusstseinslehre, ,368,3)“bitirdim, bittim”

·         Teklik ve Çokluk 3. şahıslarda ek ünlüsü daima düz-dardır.

tut-dı (Kuanşi, 167) “sundu”

süngüş-di (Xvāstvānift,167,5)“savaştı”

Duyulan Geçmiş Zaman Eki

·         -mış/-miş daima düz dar ünlüdür.

uk-mış (Briefe Hts, 785) “anlamış”

Emir Eklerinde

·         Teklik 2. Şahıs –ġıl/-gil buradaki ünlü genellikle düz-dar’dır ama bazı metinlerde ek ünlüsünün yuvarlak olduğu görülür.

tud+ġıl (HK, II, 1,32) “tut”

iç+gül (HK,(I),170) “iç”

İsim Fiil Eklerinde

·         duķ/-dük isim fiilinin ünlüsü daima dar-yuvarlaktır.

kadġurduķça (ETŞ,4,5) “hasret çektikçe”

tekdükte (U III,53,57) “varınca”

·         -ġu/-gü, -ķu/-kü

ķıl+ku (Bewusstseinslehre, ,373,6) “kılma”

bil+gü+lük (Bewusstseinslehre, 370,17) “bilme”

·         -mış/-miş isim fiil ekinin ünlüsü düz-dar

bul-muş (U III,68,15) “bulmuş”

ög-miş Buddhist. Gedicht,43)“övülmüş”

Zarf Fiil Eklerinde

·         -ı/-i, -u/-ü zarf fiil eklerinde düzlük yuvarlaklık uyumuna genellikle aykırı olarak kullanılır.

-ı/-i: kod-ı (Suv. 616,15) “koyarak”

-u/-ü: aġna-y-u (Prens KP, XXV) “aydınlatarak”

·         Bağlayıcı +ı+/+i+/+u+/+ü+ ünlüleri Türkçede ilk önce düzlük yuvarlaklık uyumuna girer. Ancak Uygurca da tam teşekkül etmemiştir. +a+/+e+ sesleri bağlayıcı ünlü olarak sadece Mani sahasında görülür.

·         Mani sahası metinlerinde bağlayıcı ünlü düz geniş ünlü olur.

sav+a+ġ (Prens KP, LXXVII) “sözü”

Uyum Dışı Örnekler

·         2. Teklik şahıs iyelik eki +ng bağlayıcı ünlü uyuma girip yuvarlaklaşır.

öz+ü+ng+i+n (T II, s.32, r2) “kendini”

·         1.Çokluk şahıs iyelik +mız/+miz bağlayıcı ünlü uyuma girip yuvarlaklaşır.

ögrünç+ü+müz  (Briefe Hts., 2046) “sevincimiz”

·         2.Çokluk şahıs iyelik +ngız/+ ngiz den önce gelen bağlayıcı ünlü yuvarlaklaşır.

köngül (köngl) +ü+ngüz (Briefe Hts., 2001) “gönlünüz”

·         Kökte yuvarlak ünliü ve sond çift ünsüz bulunan kelimelerde, bağlayıcı ünlü uyum dışında kalır.

bilgürt-i-p (AGr, 19) “belirtip”

ÜNSÜZ UYUMU

Uygurcada ünsüz uyumu tam olarak teşekkül etmemiştir. Yapım ve işletme ekleri uyuma bağlı olarak kullanıldığı gibi uyum dışında da kullanılır. Ünsüz benzeşmesi olayıdır.

·         Bazı kelime ve gövdelerinde ünsüz uyumu görülür.

eşitgüçi<eşit-güçi “işitici” (Kuanşi, 40)

isteyü<iz+de-y-ü “izleyici” (Briefe Hts., 1961)

sıktadılar<sıġıt+a-dılar “ağladılar” (Suv. 619,21)

·         İsim işletme eklerinde, hal eklerinde ünsüz uyumu düzenli değildir.

·         Yönelme +ķa/+ke, +ġa/+ge ünsüz uyumu bakımından Uygurcada karışıklık gösterir.

arıġ+ka “ormana” (Suv. 608,14)

çinak+ke “Chandaka’ya” (Manich. Erzähler, I,4)

isigiglig+ke “ateşli hastalığa” (TT VII,27,1)

·         Bulunma –çıkma hal eki +da, +de, +ta, +te uyumu bağlı olsa da uyum dışında da kullanılır.

aġız+ta (HK, (I),70) “ağızda”

taġ+ta (Suv. 608,6)“dağda”

·         Çıkma hal eki +dın, +din, +tın, +tin Uygurcada uyuma bağlı ya da uyum dışı kullanılır.

arķış+dın ( Briefe, Hts.,214) “haberciden”

tegzinç+din (Suv. 613,21)“girdaptan”

·         Şekil ve zaman eklerinde ünsüz uyumu istikrarlı değildir.

·         Görülen Geçmiş zamanda eki -dı / -di, -tı/-ti uyum dışında kullanılır.

taş-dılar “taştılar” (Suv., 5, 10)

·         Gelecek zaman eki –ġay/-gey, ķay/-key Uygurcada uyuma bağlı olarak ve uyum dışında kullanılır.

tuġut-ġaylar “dikecekler” (T III M, 228)

élit-gey “gönderecek” (Prens KP, LX)

·         Emir 2. Teklik şahıs eklerinde uyum dışı kullanımı görülür.

ayıt-ġıl “söyle” (Bewusstseinslehre, 372,20)

·         Ünsüz uyumsuzluğu teklik ve çokluk 3. Şahıs emir eklerinde de görülür.

aķıt-zun “akıtsın” (Briefe Hts., 1987)

Ünlü-Ünsüz uyumu, ön ünsüzlerle ince ünlülerin, art ünsüzlerle kalın ünlülerin birlikte olması şeklindeki ünlü-ünsüz uyumu Eski Türkçeden beri var olmuştur.

aġrı-(<aġır+ı-) “ağrımak”

ÜNLÜ TÜREMESİ

Uygur Türkçesinde kullanımı az olmakla berber başta, iç seste ve son seste bazı ünlü türemelerine rastlanılır.

·         Kelime başında

Alıntı kelimelerde görülür.

e türemesi       erdini ( Bewusstseinslehre, 362,12) <Sanskritçe ratna “cevher”

                        erşi (Bewusstseinslehre, 370, 18)<Soğodça rizai< Sanskritçe rşi “evliya”

u,ü türemesi    ujik(Biogr.Hts.Kap.VI, BI. 28v,4)<Çin,dz’ing “harf,hece”

·         Kelime ortasında

İç seste ünlü türemesi yaygın değildir.

Şastir (TT, V, B, 60)<Sanskritçe śāstra “Budizm’in tefsiri”

·         Kelime sonunda

Sonda ünlü türemesi yaygın değildir.

Luu (Suv.28,10)<Çin. lung “ejderha”

ÜNLÜ KAYNAŞMASI

Birleşik kelimeler veya ünlü ile biten kelimeler, ünlüyle başlayan bir ek aldıklarında yan yana gelen iki ünlünün kaynaşarak tek ünlü haline gelmesine veya ünlülerden birinin düşmesi olayı sıkça görülür.

muntaġ<munı+teg “bu şekilde” (Suv. 227,5)

neçük<neçe+ök “nasıl”(Prens. KP, IX)

Eklerde

ekün<eki+gün “her ikisi” (Manich. Erzähler, I,27)

üçegü<üç+egü “her üçü”(Suv. 620,6)

ÜNLÜ DEĞİŞMELERİ

Düz-dar ünlünün, düz-geniş ve dar-yuvarlak ünlü haline gelmesi demektir. Köklerde, eklerde ve bağlayıcı ünlülerde olmak üzere üç durumda görülür.

Kök ve Gövde

a>i

Skr. ratna>erdini (Prens KP, XLVIII) “mücevher”

Skr. antarāya>antiray (Totenbuch, 677) “tehlike”

a>u

Skr. karmapatha>karmaput ( T III, 73, r.13) “iş yolu”

e>i

emigim>imigim (Suv. 627,2) “göğsüm”

ı>a

asıġ>asaġ (Prens KP, XLVIII) “fayda”

ı>u

ķuriġ>ķuruġ(Üç itigsizler, 118b,12)”boş”

i>e

simek>semek (Suv. 517, 8) “orman”

ü>i

mengü>mengi (Suv. 44, 2) “sevinç, saadet”

Eklerde

Bazı eklerde ve bağlayıcı ünlülerde görülen ı>a, i>e şeklindeki ünlü değişmeleri, ünlü genişlemesi olarak da kabul edilir.

ı>a

ķanlıġ>ķanlaġ ( T III, 84-12,5)

i>e

éllig>élleg (Prens KP, IV) “hükümdar”

İsim işletme eklerinde ünlü değişmeleri şöyledir:

Hal eklerinde ünlü değişmeleri

i>e: üstüntin>üstünten “yukarıdan” (Manich. Erzähler, I, 10)

İyelik eklerinde ünlü değişmeleri:

ı>a: saķınçıngız>saķınçıngaz “düşünceniz” (Prens KP, LXIX)

Bağlayıcı ünlülerde:

Bağlayıcı ünlülerde bilhassa ı>a değişmesi Mani sahası metinlerinde görülür.

ı>a:     açılġay (Manich. Erzähler, II, 2) “açılacak”

            atımın>atamın (Manich. Erzähler, II,26)

i>e:      kirip>kirep (Manich. Erzähler, I,24)

DÜZLEŞME

u>a, ü>e değişimi olarak karşımıza çıkmaktadır. Orta Türkçeden sonra yeni lehçe ve şivelerde karşımıza çıkan bir durumdur.

ortu>orta, törü>töre

YUVARLAKLAŞMA

Düz ünlülerin, dudak ünsüzlerinin tesiriyle yuvarlak ünlü haline gelmesidir.

i>u      biş>buş “beş tanrı” (Xvāstvānift, 171,44)

SIRA DEĞİŞTİRME

ç,k, ng, p,ş,y gibi inceltici ünsüzler veya birlikte kullanıldığı kelimeler sıra değiştirmeye, genellikle incelemeye sebep olur.

amtı>emti (Ust.,137) “şimdi”

bıçaķ>piçek (HK, (I), 117) “bıçak”

ORTA HECEDE ÜNLÜ DÜŞMESİ

Genel Türkçede olduğu gibi Uygurcada da kök ve gövdeler yapım veya işletme eki aldıklarında orta hece durumundaki bağlayıcı ünlü düşer.

aġlıķ>aġlıķ “hazine” (Prens KP, VII)

eligi>élgi “eli” (Prens KP, LXX)

SONDA ÜNLÜ DÜŞMESİ

Alıntı kelimelerde görülür.

Skr.     dharma >darm (TT VI, 01) “akide”

            kśana>kśan (Totenbuch, 53) “çok kısa bir an”

            tuśita>tujıt (Suv. 142.14) “bir semanın adı”

ÜNSÜZ TÜREMESİ

·         Kelime başında

/y/ türemesi

Bazı Uygur metinlerinde kelime başında /y-/ öncesine yer verildiği ve bazı kelimelerin iki şekilde tespit edildiği görülür.

erin-~yerin- (Prens KP, LXVIII) “erinmek”

ıġla-~yıġla- (Suv. 626,14) “ağlamak”

Kelime ortasında

-l- türemesi     Skr. koťi>kolti (Suv. 406, 20) “sonsuz, sayısız”

-n- türemesi   Skr. mahārāja>maharanç (Suv, 26,19) “büyük raca, kral”

Kelime sonunda

Mani metinlerinde ünlü ile biten kelimelerde görülür.

-h türemesi     yekli>yekliih (Xvastvānift, 168,12) “şeytan”

ÇİFT ÜNSÜZ

Türkçede olduğu gibi, Uygurcada da kelime başında çift ünsüz bulunmaz. Kelime ortasında ve sonunda ancak belli ünsüzler bulunur.

barķ<bar-ķ (Suv. 121,16) “mal”

ÜNSÜZ İKİLEMESİ

Bazı kelimelerde görülen ikileme gerçek bir ikileme mi yoksa imla özelliği mi oldukça açık değildir.

iki> ékki (Prens KP, XXIV) “iki”

ödin>yétti (Prens KP, XXXI) “yedi”

ÜNSÜZ YIĞILMASI

Ünsüzle biten bir kelimeye ünsüzle başlayan bir ekin getirilmesiyle veya ek ünlüsünün düşmesiyle oluşur.

yaltırıġlıġ>yaltrıġlıġ “parlak”

ÜNSÜZ AYRIŞMASI

Orhon Türkçesinde /ny/ çift ünsüzü Uygurcada /n/ /y/ seslerine ayrılır. A. Von Gabain, Şinasi Tekin ve O. Pritsak bu değişmeyi ağız özelliği olarak görmektedir.

Budist sahasının (y ağzı) y’li şekli, Mani sahasının (n ağzı) n’li şekli devam ettirmesi bundandır.

anıġ~ayıġ (USt. 139) “kötü, fena”

çıġan~çıġay (Xuanzang-Biogr. 87) “kim, hangi”

ķanı~ķayu (HK, (I),33) “kim, hangi)

ÜNSÜZ DÜŞMESİ

ġ, g,k,l ünsüzleri ile r ünsüzünün düştüğü görülür. A. Von Gabain, seyrek olarak iç seste /d/ ünsüzünün düştüğünü de belirtir. Yan yana bulunan benzer ünsüzler de düşer.

ç, d, g, ġ, ķ, l, n, r düşen ünlülerdir.

ķorķunççıġ>ķorķunçıġ (TT III, 141) “korkunç”

kidiz>kiiz (Windgott,49)”keçe”

ķulġak>ķulaķ (HK,(I),177) “kulak”

kergek>kerek (HK, II, 3, 30)

yoķķaru>yoķaru (Totenbuch,470) “yukarı”

illigler>iligler (Kuanşi,122) “hükümdar”

kimken(e)ng>kimkeng (Manich. Erzäher, I, 24) “kimseye”

ķurtġar->ķutgar-(Suv. 3, 10) “kurtarmak”

ÜNSÜZ GÖÇÜŞMESİ

Bir kelime içindeki yakın veya uzak ünsüzlerin yer değiştirmesi olayıdır. Uygur metinlerinde belli kelimelerde görülür.

artuķ~adroķ (Biogr. Hts., VIII,53) “artık”

buyuruķ~buryuķ(Suv. 623, 2) “kumandan”

yoġurt~yoġrud (Totenbuch,352) “yoğurt”

ÜNSÜZ SEDALILAŞMASI

İki arasında kalan sedasız (ötümsüz) ünsüzün sedalılaşmasıdır.

ķ>ġ, k>g, p>b, ->-b- ve –p>-b t>d değişimi Uygur metinlerinde karşımıza çıkmaktadır.

artuķraķ>artuġraķ (Briefe Hts.,2073) “fazlaca”

kiçiki>kiçigi (Suv. 608,5) “küçüğü”

tüpi>tübi (TT VII, 34, 10) “dibi”

kiterip>kiderip (Biogr. Hts., Kap. VI, 31r,8) “giderip”

ÜNSÜZ SEDASIZLAŞMASI

Uygurca örneklerde imla meselesi söz konusu olabilir.

-d~-t                igid~igit(Suv. 371,7) “yanlış”

-d-~-t-             idi~iťi(Totenbuch, 895) “asla”

ÜNSÜZ NÖBETLEŞMESİ

~ş nöbetleşmesi yaygın değildir. Nöbetleşme ng~ġ/g seslerinde görülür.

l~ş                   tül (Totenbuch,689) ~tüş (Suv 27,2) “rüya”

ng~ġ/g            engin(Suv. 82,19) ~egir-(Suv. 367,17)”çevirmek”

Z’LEŞME

Uygurcada, Çuvaşçanın aksine z’li şekilleri korunmaktadır.

boġuz-, boz-, ez-, iz, köküz, ögüz,semiz, sez-, tegzin-,yultuz.

ÜNSÜZ DEĞİŞMELERİ

Uygurca ünsüz değişmeleri Orhon Türkçesinde farklılık gösterir. A. Von Gbain, Şinasi Tekin yazıtlarda kelime başında ortasında bazı b ünsüzünün yazmalarda b->m-, d>d altı çizili>y, t->d-, y->c- değişmeleri ve ġ/g seslerinin durumu önemli bir yer tutar.

b->f-

baĥşı, paĥşı (<Çin po-śhi>fabşi (Xuanzang- Biogr.50) “hoca, üstad”

b->m-

ben>men (Kuanşi,180) “ben”

bunçulayu>munçulayu (Suv.621,4) “böylece”

b->p-

bardaçı>pardaçu (Xvastvānift,177,234) “varıcı”

b->-v-

abıçķa>avıçķa (Prens KP, XXV) “ihtiyar”

-b>-w

abçı>avçı (Prens KP, I) “avcı”

b->-f-

ebril->efril- (Manich. Erzähler, IV,28) “acele etmek”

c->ç-

Skr. candāla>çndali (Totenbuch,900) “cellat”

A.Von Gabain, ek başında ķ,k,g,ġ ünsüzlerinin sedalı ve sedasız oluşu pek belli olmamakla beraber isimden isim yapma ekleri +ķaķ, +ķu, +kün isimden fiil yapım ekleri +ķa-, +ġar- fiilden isim yapım ekleri –ġak, -ġın, -ġlı, -ġma fiilden fiil yapım ekleri –ġur- ile –ġalı, -ġınça, -ġuluk ekleri bu değişmeye girer.

-g->-ķ-

ķulgaķ>ķulķaķ (Biogr. Hts.,159) “kulak”

-ķ->-ġ-

oķşatı>oġşatı (Briefe Hts., 1801) “fevkalede”

ķ->x-

ķan>xan (Biogr. Hts.,119) “han”

-ķ->-x-

oķşatı>oxşatı (Bewusstseinslehre,384,7) “benzer”

-ng->-y-

müngüz>müyüz (Totenbuch, 357) “boynuz”

-ny->-n-

anyıġ>anıġ (Manich. Erzähler, III,53) “fena”

-ny>-y-

ķanyu>ķayu (Kuanşı,14)”hangi”

-ny>-n

ķony>ķoy (Prens KP, V) “koyun”

-p->-v-

öpke>övke (Kuanşi,65) “öfke”

A.Von Gabain, Uygur yazmalarında /ş/ ile /s/ ünsüzünü ayırt etmenin mümkün olmadığı Manichaica I’de /ş/ yerine daima /s/ yazıldığını, bunun ağız özelliği mi, yoksa bir müstensih hatası mı olduğunun pek belli olmadığını belirtir.

EK YIĞILMASI

Uygurcada zamirlerin katmerli çekiminde bazı eklerin tekrarlandığı görülür.

ançata (Suv. 630,11)< an+ça+ta “ondan sonra”

künkeke (Brief Hts., 1744)<mang+ı+sı “adımı”

HECE DÜŞMESİ

Uygurcada hece düşmesi olayı seyrektir.

Bar (Totenbuch, 70)<bar-ı-r “var”

Erken(Suv. 620,17)< er-ür+ken “iken”