BİTLİS TÜRBELER MEDRESELER, TEKKE VE ZAVİYE, CAMİ VE MESCİDLER

BİTLİS TÜRBELER, MEDRESELER, TEKKE VE ZAVİYE, CAMİ VE MESCİDLER

TÜRBELER

• Memi Dede

Şehrin güney girişindeki yamaçta, Memi Dede Mescidi ile beraber yapılmış gibi Bitişik duran, üstü açık kümbettir. Kitabesi olmayıp, M.639'da Halife Hz. Ömer zamanında yaptırılan türbede, Kumandan İyaz Bin Ganem'in ordusundaki şehitlerin yattığı nesilden nesile söylenip gelmektedir. On iki kenarlı bir prizma şeklindeki yapının doğu tarafına, Memi Dede Mescidi kısmen dayanmış durumdadır. On iki genin doğuya bakan kısmında süslü bir pencere açılmıştır. Bitlis'in karakteristik blok taşlarıyla inşa edilen eserin tepesinde bir süs bordürü, onun üzerindeki çıkıntılı yüzeye oyulmuş bir yazı bordürü, bunun da üzerinde zengince profili saçak kornişi, binayı çepeçevre dolaşacak şekilde işlenmiştir. İçi silindirik olup, binada mevcut mimari tezyinat sade fakat olgun ve klasik Selçuklu zevkine uyan bir karakter gösterir.

• Feyzullah Ensari (Alemdar Baba ) Türbesi

Alemdar Caminin alt katındadır. İstanbul'da meftun Eyyubi Ensari’nin küçük kardeşidir. Bu büyük zat da M.639 tarihinde Hz. Ömer zamanında Bitlis'in fethine memur edilen, İyaz İbni Ganem ordusunun Alemdarı olarak Bitlis'e gelerek şehit düşmüştür. Gerçekten de bu tarih Eyyubi Ensari’nin yaşadığı tarihe isabet etmektedir. Halk dilinde Alemdar Baba olarak bilinen türbe, halk tarafından ziyaretgâh olarak sürekli ziyaret edilmektedir.

• Seyyid İbrahim Türbesi

Camiler bölümünde yeri tayin edilen ve aynı ad ile anılan mescidin içindedir. Kitabesi olmayıp içerde Molla İbrahim adı geçen mezar taşında H.1196 (M.1781) tarihi zikredilmektedir. Bu büyük zatın İmam Musa Kazım Hazretlerinin torunlarından olduğu rivayet edilmektedir. Kübik gövde üzerine sekizgen tambur ve piramidal külah şeklinde bir dış kuruluşu vardır. Mimari tezyinat olarak, kapının üzerindeki makara geçmeli lento ve külah eteğindeki silmeli korniş zikredilebilir.

• Ziyaeddin Han Türbesi

İhlasiye Medresesi çevresine kümelenmiş yapılardan, medresenin tam karşısına (güneyine)düşen, üstü kesik görüntülü türbenin, Ziyaeddin Han'a ait olduğu söylenir. Kitabesi olmayan yapının 14.-15. asırlarda yapılmış olabileceği tahmin edilmektedir. Harap durumda bulunan bu yapının onarımı devam etmektedir.

• II. Şerefhan Türbesi

İhlasiye Medresesi çevresine kümelenmiş yapılardan en güneyde olanıdır. Kitabesi olmayan 15. yüzyılın 2. yarısında yapıldığı tahmin edilen yapı, kübik bir oturtmalık üzerinde yükselen sekizgen prizma şeklinde bir gövde ve piramidal külahtan ibaret bir kümbettir. II. Şerefhan'a ait olduğu kabul edilir.

• Üç Bacılar (Anonim) Türbesi

İhlasiye Medresesi çevresine toplanmış yapılardandır. Kitabesi olmayan yapının II. Şerefhan’ın kızlarına ait olduğu söylenir. Kuzey-güney doğrultusunda, dikdörtgen bir plan üzerine ve Bitlis'in tipik taşından yontma bloklarla inşa edilen türbe, ender rastlanan bir tiptedir. Kemerlerinin güzel kavislerinden başka bir mimari tezyinata sahip değildir.

• Veli Şemseddin Türbesi

İhlasiye Medresesinin çevresinden kümelenmiş beş yapıdan, medresenin batısına düşenidir. Kitabesi yoktur. Veli Şemseddin'e ait olduğu düşüncesinden hareketle 15. yüzyıl yapısı olduğu kanaati doğmaktadır. İki kübik oluşan yapıda, orijinal mimari tezyinat yoktur. Medrese ve çevresindeki yapılar topluluğu ile birlikte onarım ve yenileme çalışmaları devam etmektedir.

• Şeyh Tahiri Gürgi Türbesi

Zeydan mahallesindedir. Halk arasında -Dahar-ı Gürgi- ve -Tahar-ı Gürgi- gibi şekillerde anılmaktadır. Türbede Tahir-i Gürgi ve Hüsamettin-i Bitlisi gibi iki büyük zatın yattığına ve bunların ünlü tarihçi İdris-i Bitlisi’nin babası ve dedesi olduğuna inanılır. Hazire kapısındaki Farsça kitabeye göre 1664-65 yılında Abdal Han tarafından yapılmış olması gerekmektedir.

• Nuhiye Türbesi

Hersan Mahallesinde, bugünkü kalıntısı Hersan Karakolu olarak kullanılan Nuhiye Medresesinin doğusundaki türbedir. Kitabesinden, Ebced Hesabı ile H.1112 (M. 1700) tarihinde yapıldığı anlaşılmaktadır. Kuzey-güney doğrultusunda, kareye yakın dikdörtgen planlı yapı, tipik Bitlis taşlarından yapılmıştır.

• Saidiye Türbesi

Hersan Karakolu olarak kullanılan Nuhiye Medresesinin batı tarafındaki türbedir. Kitabesi olmayıp, içerde Mehmed Sait Han’ın mezar taşında H.1136 (M.1723) tarihi bulunmaktadır. Bitlis'in tipik taşı ile muntazam yontulmuş bloklardan inşa edilen eserin yapısı kübiktir.

• Şey Üryani Mahmud (Çıplak Baba) Türbesi

İnönü Mahallesinde bir yamaçta bulunan yapının, kitabesi olmayıp, içindeki mezar taşı H.1250 (M. 1834) tarihini vermektedir. Güney-kuzey doğrultusunda dikdörtgen planlı bir kütle teşkil eden yapı, Bitlis'in tipik taşlarından muntazam yontulmuş bloklarla ve değişmez inşaat tarzıyla yapılmıştır.

• Küfrevi Türbesi ve Tekkesi

İnönü Mahallesindeki Yamaçlarda Bulunan yapının, giriş mekânında asıl türbeye geçilen kapı üstündeki kitabede, H.1316 ve Rumi 1314 tarihleri bulunmaktadır. Bu tarihlerin her ikisi deM1898 yılını verir. Küfrevi aile konağının bahçesinde, evin güney tarafına bitişik olarak kurulmuş bir ziyaretgâh topluluğu şeklinde olup, türbede meftun şeyhi ziyarete gelenler için hazırlanmış bir mekân olan ve halk arasında tekke veya dergâh olarak anılan revak kısmı bulunmaktadır.

• Hacı Yusuf Türbesi

Taş caminin kuzeyinde yer alan yapının kitabesi yoktur. Müftüoğulları ailesinin atalarından birine ait olduğu ve 20. asrın başlarında yapıldığı bilinmektedir. Yamuk dörtgen planındaki türbenin yine yamuk planlı ve küçük bir avlu gibi kuzeyine eklenmiş olan bir de haziresi vardır.

• Şeyh Mahmud-i Mirza Kani (Şeyh Garip) Türbesi

Mescitler bölümünde yeri tayin edilen Sultaniye Camiinin birinci katındadır. Kapı Kitabesine göre H.1402 (M. 1632) yılında yapılmıştır. Halk arasında (Şeyh-ül Garip ) olarak bilinen türbe Ziyaretgâh olarak sık sık ziyaret edilmektedir.

• Şeyh Abdullah-i Bedehşani Türbesi

Dört sandık Mescidine bitişik türbedir. Kitabesine göre H. 950 (M. 1543) yılında yapılmıştır.

• Şems-i Bitlisi (Şeyh Mahmud)Türbesi

İnönü Mahallesinde Cennet Çukuru denilen tarihi mezarlıkta yer alan türbe, kitabesine göre H. 1202 tarihinde yapılmıştır. Gündoğdu ailesinin atalarındandır.

• Şeyh Abdullahi Kadiri Türbesi

İnönü Mahallesinde Cennet Çukuru denilen mezarlık içindedir. Abdulkadir Geylani'nin soyundan olup, Kadiri, Giray ve Geylani ailesinin ceddidir. 17. yüzyılda yapıldığı tahmin edilmektedir.

• Şeyh Tahir-i Şami Türbesi

Cennet Çukurunda yer alan bu zat ve yukarıda arz ettiğimiz aynı yerde bulunan diğer iki zat, 17. asır Bitlisi’nin Âlim, Fazıl ve Mümtaz simalarıdır.

• Şeyh Hasan-i Hizani Türbesi

Camiiler bölümünde arz ettiğimiz aynı adı taşıyan camiinin alt katında olup, 17. yüzyılın yapısıdır. Halk arasında Şeyh Hasan olarak bilinen türbe, ziyaretgâh olarak kullanılmaktadır.

• Şeyh İsa Türbesi

Şeyh Hasan’ın kardeşi olup, Şeyh Hasan Camiinin batısında ve Hosor Deresinin karşı yakasındadır.

• Sultan Abdulrahmani Kureyşi Türbesi

Kureyşi Camii, Mescitler bölümünde konumu tanımlanan, aynı adı taşıyan mescide bitişik türbenin içindedir.

• Şeyh İshaki Hatlani Türbesi

Hersan Mahallesinde bulunan türbenin 17. yüzyıl eseri olduğu rivayet edilmektedir.

• Seyyid Nefise Türbesi

Sekiz Ağustos Mahallesinde olup, 17. yüzyılın başlarında yapıldığı rivayet edilmektedir

• Karababa Türbesi

Alemdar Mahallesinde, tarihi mircatlık mezarlığının güney yamacında olup, 17. yüzyıl başlarında yapıldığı rivayet edilmektedir.

• Hacı Hasan Hoca (Şirnavi) Türbesi

Tekel Sigara Fabrikası arazisi altına rastlayan mezarlıkta yer almıştır. Kitabesinde H.1328 (M. 1822) tarihinde yapıldığı yazılıdır.

• Tarihi Mircatlık Mezarlığı

Çok sayıda Sahabe ve Şehitlerin yattığı bu mezarlıkta, biri Şumul diğeri Zülkif olmak üzere iki de peygamber mefdun bulunduğu rivayet edilmektedir.

MEDRESELER

   Medrese, Müslüman ülkelerde orta ve yükseköğretimin yapıldığı eğitim kurumlarının genel adıdır. Medrese kelimesi Arapça ders (درس) kökünden gelir. Medreselerde ders verenlere "müderris", onların yardımcılarına "muid" okuyanlara "danışmend", "softa" veya "talebe" adı verilir. İslâm eğitim ve kültür hayatında büyük rolü bulunan medreseler, vakıflarca idare edildiklerinden medrese binalarına ayrıca mali durumuna göre yoksullara yemek vermek için imaret, kütüphane, hamam gibi diğer müesseseler de ilave edilir. Bitlis Şer’iye sicillerinde on medrese hakkında kayıt bulunmaktadır. Bunlar:

            Nuhiye Medresesi

            Gazi Bey (Şükriye) Medresesi

            İdrisiye (Rüşkiye)Medresesi

            Şerif Bey Medresesi

            Yusufiye Medresesi

            Şerefiye Medresesi

            Halil Bey Medresesi

            İhlasiye (Gökmeydan) Medresesi

            Molla Mehmed Medresesi

            Mahmud-di (Hatibiye) Medresesi

TEKKE VE ZAVİYELER

   Tekke, dayanma ve güvenme anlamına gelmekle birlikte36 tekkeler, tasavvuf düşüncesinin, anlayış ve terbiyesinin işlendiği, derinleştirildiği ve halka takdim edildiği yerlerdir.

Bitlis şer’iye sicillerinde tekke ve zaviyelerle ilgili yedi belge mevcuttur. Bu belgelerde adı geçen tekke ve zaviyeler şunlardır:

Şeyh Abdullah-ı Bedehşanî Zaviye ve Türbesi

Şeyh İbrahim Zaviyesi

Abdülgafur Efendi Tekyesi

Seyyid Ahmed Şirevî Tekke ve Zaviyesi

Kayseri Tekyesi

Şeyh Abdullah bin Hasan Zaviyesi

Abdulkadir Efendi Hangâhı

Sultan Hacı Mustafa Vakfı (Tevhidhane)

Şerefiye Zaviyesi.

CÂMİ VE MESCİDLER

  Câminin kelime anlamı, cem eden derleyen, toplayan, içine alan, içinde bulundurandır. Müslümanlar için câmi, içinde namaz kılınan ibadet yeri; içinde Cuma namazı kılınan mescid demektir. Mescid ise secde edilecek, namaz kılınacak yer anlamına gelmektedir. Bitlis şer’iye sicillerinde otuz beş adet câminin adı zikredilmiştir. Bu camilerin tümü hakkında elimizde ayrıntılı malumat bulunmamakla birlikte sicil defterlerinde imam, hatip, müezzin, mütevelli tayiniyle ilgili tayin ve beratlar bulunmaktadır. Bunlar:

Hüsrev Paşa Câmi

Kurupınar Câmi

Taş Câmi

Hâtûniye Câmi

Alemdar Baba Câmi

Ayne’l-Berid Câmi

Kâlû Câmi

Hersan Mescidi

Şerefiye Câmi

Ağa Câmi

Osman Ağa Câmi

Şeyh Hasan Câmi

Kızıl Câmi

Türbe Câmi

Kuşçu Câmi

Sultan-ı Arap Câmi

Haydar Bey Câmi

Taht Câmi

Hevace Câmi

Zeydan Câmi

Kureyş Câmi

Fârisiye Câmi

Kuri Pekar Câmi

Mermûtlu Câmi

Gökmeydan Câmi

Hersan Câmi

Hatibiye Câmi

İdrisiye Câmi

Şeyh İshak Hâllâtî Câmi

Karo Mescid-i Şerifi

Kapa(Kaba) Câmi

Şeyh İshak Hattani Câmi

Aşağı Kale Câmi

Ulu Câmi (Câmi’i Kebir)

Müsüri Karyesi Câmi

KAYNAKÇA

BAŞI, Halit, ŞER’İYYE SİCİLİ KAYITLARINA GÖRE BİTLİS VAKIFLARI VE VAKIF ESERLERİ (1878-1910), Beu. Sbe. Derg. Cilt:4, Sayı: 1, Bitlis, 2015.

http://bitlis138.blogspot.com/2015/04/bitlisteki-yerler-kaleler-1-bitlis.html/TÜRBELER