TEOG-II FİİLDE ÇATI

İÇERİSİNDE BARINDIRDIĞI TÜRKÇE DERS NOTLARI VE MATERYALLER İLE BİZ SINAV HOCALARINA DESTEKLERİNİ ESİRGEMEYEN DEĞERLİ DİLBİLGİSİ. NET AİLESİNE VE EDİTÖRÜNE TEŞEKKÜRLERİMİ SUNARIM...

LITERATURE PRESS AİLESİ

EDİTÖR: EREM YILDIZ

FİİLDE ÇATI

Fiil çatısı, en genel ifade ile yüklemin özne ve nesne ile olan ilişkisidir. Yani çekimli (kip+şahıs eki almış) fiilin özneye ve nesneye göre aldığı durumu çatı denir.

NOT

·         Fiilde çatı, sadece fiil cümlelerine aranan bir özelliktir.

·         İsim cümlelerinde çatı aranmaz.

·         Fiil çatısı, öznelerine ve nesnelerine göre iki ana bölüme ayrılır. Bunlar:

ÖZNE-YÜKLEM İLİŞKİSİNE GÖRE FİİLLER

ETKEN FİİL

İşi yapan gerçek bir öznenin bulunduğu fiillere etken fiil denir.

Ör:   Babam her gün kitap okuyor.

Özne                            Yüklem

AÇIKLAMA

Cümlede “okuma” eylemini yapan bir özne (babam) vardır. İşi yapan gerçek bir özne olduğu için bu cümlenin yüklemi etkendir.

Ör:  Mehmet bu akşam geldi.

Özne                  Yüklem

NOT

·         Gizli öznesi olan cümleler de etken çatılıdır.

Ör:  Yağmurlu günlerde uyurdum. (Gizli Ö: Ben)

      Yüklem

Ör:  Bu kitabı dün aldım. (Gizli Ö: Ben)

                                Yüklem

AÇIKLAMA

Cümlede “alma” eylemini gerçekleştiren bir özne vardır. Ama bu cümlede bir sözcük olarak verilmemiştir. Özne bir sözcük olarak verilmese de, cümlenin öznesi gizli olsa da cümlede işi yapan belli olduğu için bu cümlenin yüklemi çatısına göre etkendir.

NOT

·         Özne görevini sadece canlı varlıklar değil; insan dışında varlıklarda üstlenebilir. Bu durumda cümlede yine özne olduğunu kabul ediyoruz ve yüklemi etken çatılıdır diyoruz.

Ör:  Bahar gelince ağaçlar güzelleşti.

         Yüklem

AÇIKLAMA

Cümlede olduğu gibi sadece canlı varlıklar değil, insan dışındaki varlıklar da özne görevini üstlenebilir. Yukarıdaki cümlede “güzelleşen” ağaçlardır. Cümlede özne olduğuna göre, bu cümlenin eylemi çatısına göre etkendir.

NOT

·         Etken fiiller nesne yüklem ilişkisine göre geçişli ve geçişsiz olabilirler.

SORU-1

Aşağıdaki cümlelerden hangisinin yüklemi etken çatılıdır? (1993-OKS)

A)Semtimize bu yıl yeni parklar yaptırılıyor.

B)Otomobilimiz on gündür boyanıyor.

C)Hırsızlar, her gün birer ikişer yakalanıyor.

D)Çocuklar oyun sahasının yoklğundan yakınıyor.

AÇIKLAMA

A, B ve C’deki fiiller etken çatılı değildir. Çünkü bu fiillerde bildirilen eylemleri yapan gerçek bir özne yoktur. İş, başkası tarafından yapılmaktadır. D’de ise “çocuklar” gerçek öznedir. Cümlede bildirilen “yakınma” işini gerçekleştiren, oyun sahasının yokluğundan şikâyetçi olanlar “çocuklar”dır. Eylemi gerçekleştiren gerçek özne (çocuklar) olduğuna göre cümlenin yüklemi çatısına göre etkendir.

Cevap D

SORU-2

Aşağıdaki cümlelerden  hangisinin eylemi etken çatılıdır?

A)    Eskiyen kapı kolları değiştirildi.

B)    Arabanın çizilen yeri boyandı.

C)    Önümüzdeki yılın soruları hazırlandı.

D)    Akşama kadar pamuk çapaladı.

AÇIKLAMA

            A, B, C şıkları görüldüğü üzere edilgen çatılıdır ve başkası tarafından yapılma anlamı vardır. D şıkkına baktığımızda ise eylemin başkası tarafından yapılma anlamı yoktur. Çünkü eylemi yapan bir gizli öznemiz vardır. Gizli öznemiz “O”dur. Özne olduğu için D cümlesinin eylemi etken çatılıdır.

Cevap D

SORU-3

Aşağıdaki cümlelerin hangisinde , gerçek özne yoktur?

A)    İş, uzman kişilere yaptırıldı.

B)    Arkadaşım, bu yılda sınıfta kaldı.

C)    Kedi, sobanın yanında uyuyordu.

D)    Dallar,olgun meyvelerle doluydu.

AÇIKLAMA

Soruda gerçek öznenin olmadığı soruluyor. Bu soruda aslında aşağıdakilerden hangisinin etken çatılı olup olmadığı sorulmak istenmiştir. B, C, D, şıklarına baktığımızda bu cümlelerin yüklemi etken çatılı iken A şıkkında cümlenin yüklemi edilgen çatılıdır.

Cevap A

SORU-4

Aşağıdaki cümlelerden hangisinin yüklemi

etken çatılıdır?

A) Onun anısına çok saygı gösterildi.

B) Akşam yemeği az önce yenildi.

C) Ben seninle hep aynı düşünürüm.

D) Konuyu iyi anlamaları sağlandı.

AÇIKLAMA

A, B, D şıkları edilgen çatılıdır. Çünkü eylem başkası tarafından yapılır ve –l –n eklerini yüklemde de görmemiz mümkündür. C şıkkında ise eylemi yapan bir özne vardır. Eylemin öznesi varsa; çatımız etken çatılıdır. Buradaki öznemiz “Ben”dir.

Cevap C

 EDİLGEN FİİL

İşi yapan gerçek bir öznesi olmayan fiillere edilgen fiil denir.

Ör: Futbolcu kırmızı kartla oyundan atıldı.

 Yüklem

AÇIKLAMA

Cümlede “atma” işini gerçekleştiren yoktur. Onun yerine “atılma” eyleminden etkilenen “futbolcu” vardır. “Futbolcu” işi yapan değil de yapılan işten etkilenen durumunda olduğundan cümlede “sözde özne” görevindedir. O hâlde “atıldı” eylemi çatısına göre edilgendir. Yüklemde -l- ve -n- eklerini de görmemiz mümkündür.

NOT

·         Edilgen çatılı fiillerde özne işi yapan değil, yapılan işten etkilenen durumundadır. Eylemin başkası tarafından yapılma anlamı vardır.

·         Edilgen fiiller, fiil kök veya gövdelerine “-l” veya “-n” eklerinin getirilmesiyle oluşturulur.

Ör:  Bütün sokaklar temizlendi.

       Kapı hızlı hızlı vuruldu.

       Kitapların hepsi okundu.

AÇIKLAMA

Yukarıdaki cümlelerde yüklem durumundaki fiiller “-l- ve -n-” eklerini almıştır. Ayrıca “temizlenme, okunma ve vurulma” eylemlerini yapan gerçek bir özne de bu cümlelerde verilmemiştir. Onların yerine işten etkilenen “bütün sokaklar, kitapların hepsi, kapı” sözcükleri özne görevini üstlenmiştir.

NOT

·        “-l- ve -n-“ fiilden fiil yapım eki almış bütün fiiller, edilgen çatılı değildir. Bu eklerden birini aldığı halde etken olan fiillerde vardır.

Ör: Kutlamalar için salon dünden hazırlandı.

Edilgen

      Annem, kutlamaya gitmek için hazırlandı.

  Etken

NOT

·         Edilgen fiiller, nesne – yüklem ilişkisine göre daima geçişsizdir. 

Ör:  Kırtasiyeden güzel bir kalem alındı.

 Edilgen-Geçişsiz

AÇIKLAMA

Cümle öznesine göre etken değil, edilgendir. Çünkü cümlede “alma” işini yapan gerçek bir özne yoktur. Bu cümlede eylem başkası tarafından yapılmıştır. Başkası tarafından yapıldığı için de öznesine göre edilgendir. Edilgen fiiller nesnesine göre daima geçişsiz olduğuna göre, bu “alınma” eylemi geçişsizdir. Demek ki cümle öznesine göre edilgen, nesnesine göre geçişsizdir.

SORU-1

Aşağıdaki cümlelerden hangisinin yüklemi edilgen çatılıdır?

A) Fırtına duruldu , ertesi gün yola çıktık.

B) Sanatla ilgilenmeyen devlet adamı tanımadım.

C) Bu çocuk kendi aklını kullanamıyor mu?

D) Bu şiirin sanatçıyı çok yorduğu söyleniyor.

AÇIKLAMA

A, B, C, şıklarında eylemi gerçekleştiren özne vardır. A şıkkında gizli özne “biz”, B şıkkında gizli özne “ben” C şıkkında gizli özne “o”dur. D şıkkında ise eylem başkası tarafından yapılmaktadır. Yükleme baktığımızda ise -n- ekini görmemiz mümkündür.

Cevap D

SORU-2

Hangi cümlenin yüklemi edilgen çatılı fiildir?

A) Bahçedeki ağaçlar iki yada bir sulandı.

B) Bütün gün evin etrafında dolandı.

C) Çocuk soba yanınca ısındı.

D) İnşaatı bitirince uzun süre dinlendi.

AÇIKLAMA

B, C, D, şıklarında eylemi yapan öznelerimiz vardır. Bunlar B şıkkında gizli özne “o” C şıkkında yine gizli özne “o” ve D şıkkında ise yine gizli öznemiz “o”dur. A şıkkında özne yoktur. Eylem başkası tarafından yapılmaktadır. “-n-“ edilgen çatı yine yüklemde karşımıza çıkmaktadır.

Cevap A

2.      İŞTEŞ FİİL

En az iki özne tarafından karşılık ya da birlikte yapılan fiillerin çatısıdır.

NOT

·         “-ş-“ ekiyle yapılır.

·         Karşılıklı ve birlikte yapılma durumlarına göre 2’ye ayrılır.

Ör: Yolda karşılaşınca selamlaştılar.

    Karşılıklı

     Kuzular otlar arasında meleşiyorlar.

                                        Birlikte

NOT

·         Her -ş- eki alan fiil işteş değildir.

Ör: Adam genç yaşta dünyayı dolaştı.

AÇIKLAMA

Bu cümlede yüklemde -ş- ekinin kullanıldığını görmemiz mümkündür. Ama eylemin karşılıklı ya da birlikte yapılma anlamı olmadığından dolayı bu eylem “işteş çatılı” değildir.

NOT

·         Bazı sözcükler kelimelerinin köklerindeki “-ş-“ eki kullanmaları sebebiyle bunlar yapıca değil; anlamca işteştirler.

Ör: barış-, savaş-, güreş-, üleş- (paylaşmak anlamında)

SORU-1

Aşağıdakilerin hangisinde eylemin karşılıklı olarak yapılması söz konusudur? (1999 – OKS)

A) Çocuklar palyaçoyu görünce gülüştüler.

B) Sinemaya gitmek için sözleştiler.

C) Çukurova’da başaklar erken olgunlaşır.

D) Gürültüyü duyan keklikler uçuştular.

AÇIKLAMA

Eylemin karşılıklı olarak yapılması “karşılıklı işteş” olması demektir. Seçeneklerdeki fiilleri inceleyelim: gülüştüler -> birlikte yapma, sözleştiler-> karşılıklı yapma, olgunlaşır -> işteşlik yok, uçuştular -> birlikte yapma

B’deki “sözleşmek” eylemi birden çok özne tarafından “karşılıklı” yapılmıştır.

Cevap B

     DÖNÜŞLÜ FİİL

İşi yapan ve yapılan işten etkilenen gerçek bir öznenin bulunduğu fiillere dönüşlü fiil denir. 

Ör: Tarağı eline alıp bir güzel tarandı.

AÇIKLAMA

Eylemi yapan özne, aynı zaman da yaptığı eylemden etkilenmiştir. Bu neden ile bu cümlenin yüklemi için “Dönüşlü Fiil” çatısı vardır diyoruz.

NOT

·        “-l- ve -n-“ ekleri hem edilgen çatıda hem de dönüşlü çatıda vardır. Bunlar karıştırılmamalıdır.

Ör: Adam yatmadan önce yıkandı.

                                      Dönüşlü Çatı

      Evin bütün halıları yıkandı.

   Edilgen Çatı

SORU-1

Aşağıdaki cümlelerden hangisinin yüklemi dönüşlüdür?

A)    Yaz aylarında sularımız sık sık kesiliyor.

B)    TEMA’nın katkılarıyla yüzlerce ağaç dikildi.

C)    Kar yağışı sebebiyle okullar bir gün tatil edildi.

D)    Senin bu davranışına annem çok üzülüyor.

AÇIKLAMA

Cümlede dönüşlü çatılı cümleyi istiyor. Bu bakımdan eylemi yapan aynı zamanda eylemden etkilene olduğu için D şıkkı dönüşlü çatılı yüklemdir. Cevap D şıkkıdır.

NESNE-YÜKLEM İLİŞKİSİNE GÖRE FİİLLER

 GEÇİŞLİ FİİL

Nesnesi olan ya da nesne alabilen eylemlere geçişli eylem denir. 

Ör:  Hakem kaleciyi maçtan attı.

AÇIKLAMA

Cümlede “atmak” eyleminden etkilenen, “kaleci” sözüdür. Cümlede nesne “kaleci”dir. Dolayısıyla “atmak” fiili geçişlidir.

NOT

·         Nesne alabilirler.

·         “Ne, neyi, kimi” sorularına cavap verirler.

·        Yüklemin başına “Onu” sözcüğünü getirdiğimizde anlamlı bir yapı ortaya çıkar.

Ör: Okulda kitabını (Onu) unuttu.

AÇIKLAMA

Cümlede nesnemiz “kitabını” sözcüğüdür. Cümlemiz nesne aldığı için geçişlidir. Yüklemşn başına “Onu” sözcüğünü getirdiğimiz zaman anlamlı bir yapının olduğunu da görmekteyiz. Bu açıdan da bakıldığında yine cümlemiz geçişli olur.

NOT

·        Bazı cümlelerde, fiiller geçişli olduğu hâlde nesne bulunmayabilir. Çünkü geçişli fiiller nesne alan ya da nesne gerektiren fiillerdir.

Ör: Yolcular durakta (Onu) bekliyor.

AÇIKLAMA

Cümlede “beklemek” eylemi geçişlidir. Ama cümlede “nesne” bir sözcük olarak verilmemiştir. Cümle “neyi?” sorusuna cevap verdiği için geçişlidir. Çünkü sonuçta beklenen dolmuşu ya da otobüsü vardır. Aynı zamanda yüklemin başına “Onu” sözcüğünü getirdiğimizde anlamlı bir yapı oluşmaktadır.

 GEÇİŞSİZ FİİL

Nesne olmayan ve nesne alamayan eylemlere geçişsiz eylem denir.

Ör: Bahçede saatlerce dolaşıyordu.

     Yüklem

NOT

·         Nesne almazlar.

·         “Ne, neyi, kimi” sorularına cevap vermez.

·        Bu cümlelerin yükleminin önüne “Onu” sözcüğü geldiğinde anlamsız bir yapı ortaya çıkar.

Ör: Bu sabah komşunun köpeği çok (Onu) havladı.

Ör: Dayımlar bugün tatile gidiyor.

AÇIKLAMA

Cümlede “gitmek” eylemi nesne almamıştır. Yükleme sorduğumuz “ne, neyi, kimi” sorularından herhangi birine cevap vermiyor. Aynı zamanda yüklemin başına “Onu” sözcüğü geldiğinde anlamsız bir yapı ortaya çıkıyor.

SORU-1

Aşağıdaki cümlelerin hangisinde fiil geçişsizdir?

A) Söylediğim her söze gülüyorlar.

B) Bizi epeyce üzmüştü.

C) Her sözü doğru sanmayın.

D) Konuyu yeterince araştırmadı.

AÇIKLAMA

B, C, D şıklarındaki cümlelerin yüklemlerinin başına “onu” sözcüğünü getirdiğimizde anlamlı yapıların oluştuğunu görmemiz mümkündür. A şıkkında ise yine yüklemin başına “onu” sözcüğünü getirdiğimiz zaman anlmalı bir yapı ortaya çıkmaz. Diğer bir yol ise cümlelerin nesne alıp almdığını “neyi kimi ve ne” sorularını sorarak tespit etmektir. Bu açıdan bakıldığında A şıkkına baktığımızda nesne yoktur.

Cevap A

SORU-2

Aşağıdaki fiillerden hangisinin çatısı geçişsizdir?

A)    Öğretmenin anlattığı konuyu anladım.

B)    Dün seni okulda aradık.

C)    Arkadaşım dün bu fıkrayı anlattı.

D)    Çocuk için için ağladı.

AÇIKLAMA

A, B, C şıkların geçişli. Çünkü yüklemin başına “onu” sözcüğünü getirdiğimizde anlamlı bir yapı karşımıza çıkmaktadır. Fakat D şıkkında cümlemize baktığımızda ve yüklemin başına “onu” sözcüğünü getirdiğimizde anlamlı bir yapı oluşturamayız. Bu durumda D şıkkı için geçişsiz cfiil çatısıdır diyoruz.

Cevap D

 OLDURGAN FİİL

Geçişsiz fiillerin “-r-, -ar-, -er-, -t-, -tır-” ekleriyle geçişli hale getirilmesiyle oluşturulan fiillere oldurgan fiil denir. Fiilin ilk hali “ne, neyi, kimi?” sorularına cevap vermezken, ikinci hali, yani “-r-, -t-, -tır-” eklerini almış hali, bu sorulara cevap vermektedir.

Geçişsiz Fiil		Oldurganlık Eki		Oldurgan Fiil
uyumak	+	-t-	→	uyutmak
pişmek	+	-r-	→	pişirmek
basmak	+	-tır-	→	bastırmak
gülmek	+	-dür-	→	güldürmek

   ETTİRGEN FİİL

Geçişli fiillerin “-r-, -ar-, -er-, -t-, -tır-” ekleriyle geçişlilik derecesinin artırılmasıyla oluşturulan fiillere ettirgen fiil denir. Bu fiillerin bazılarında özne işi başkasına yaptırır.

Geçişli Fiil		Ettirgenlik Eki		Ettirgen Fiil
anlamak	+	-t-	→	anlatmak
duymak	+	-r-	→	duyurmak
sevmek	+	-dir-	→	sevdirmek
kırmak	+	-dır-	→	kırdırmak