TEOG-II CÜMLE ÇEŞİTLERİ (CÜMLE TÜRLERİ)

İÇERİSİNDE BARINDIRDIĞI TÜRKÇE DERS NOTLARI VE MATERYALLER İLE BİZ SINAV HOCALARINA DESTEKLERİNİ ESİRGEMEYEN DEĞERLİ DİLBİLGİSİ. NET AİLESİNE VE EDİTÖRÜNE TEŞEKKÜRLERİMİ SUNARIM...

LITERATURE PRESS AİLESİ

EDİTÖR: EREM YILDIZ

CÜMLE ÇEŞİTLERİ

(CÜMLE TÜRLERİ)

Duyguları, düşünceleri ya da durumları yargı bildirerek anlatan söz ya da söz dizisine cümle denir.

Cümlenin varlığı, yargı bildiren çekimli bir fiil ya da ek fiille çekimlenmiş isim soylu sözcüğe bağlıdır. Bu özellikleri sağlayan bir veya daha fazla sözcük cümleyi oluşturur.

KONU BAŞLIKLARI

· Yüklemin Türüne Göre Cümleler (Fiil-İsim Cümlesi)

· Yüklemin Yerine Göre Cümleler (Kurallı, Devrik ve Eksiltili)

· Anlamlarına Göre Cümleler (Olumlu, Olumsuz Cümleler)

· Yapılarına Göre Cümleler (Basit, Birleşik, Sıralı ve Bağlı cümle)

YÜKLEMİN TÜRÜNE GÖRE CÜMLELER

1. FİİL CÜMLESİ

Yüklemi çekimli bir fiilden oluşan cümlelere fiil (eylem) cümlesi denir.

Ör: Altın eli bıçak kesmez.

AÇIKLAMA

Cümlede “kesmek” fiildir. Yüklem fiil olduğu için bu cümle yüklemine göre fiil cümlesidir.

NOT

· Fiil cümlelerini “-mak, -mek” mastar ekini kullanarak belirleyebiliriz. Bildiğiniz gibi bu ek sadece fiille¬re gelmektedir. O hâlde bir sözcüğe “-mak, -mek” getirebiliyorsak, o sözcük fiildir.

Ör: Az ateş çok odunu yakar.

AÇIKLAMA

Cümlesini ele alalım. Burada “yak-” yüklemdir. Yük­lemin isim mi, fiil mi olduğunu anlamak için sözcü­ğe “-mak, -mek”ten uygun olanı getiriyoruz: “yak­mak”. Anlamlı olduğuna göre demek ki fiilmiş, öyleyse cümle de fiil cümlesidir.

NOT

· Bir sözcüğün isim mi, fiil mi olduğunu anlamak için, o sözcüğün yapım eki almış son hâline bak­malıyız. Yoksa yanılabiliriz.

Ör: Ava giden avlanır.

AÇIKLAMA

Cümlesinde yüklem “avlanır” sözüdür. Biz sözcüğün köküne (av) değil, yapım eki almış son hâline bakıyoruz: “avlan-“. Bu son hâline mastar ekini getirebildiğimize göre, demek ki sözcük fiildir. Cümle de fiil cümlesidir.

2. İSİM CÜMLESİ

Yüklemi ek eylemle çekimlenmiş bir isimden oluşan cümlelere isim (ad) cümlesi denir.

Ör: Her işin başı sağlıktır.

AÇIKLAMA

“sağlıktır” sözcüğü, cümlenin yüklemini oluşturmuştur. “sağlık” sözcüğü isim olduğuna göre, cümle de yükleminin çeşidine göre isim cümlesidir.

Ör: Teyzesinin oğlu öğretmenmiş.

AÇIKLAMA

Bu cümle de “miş” ek fiilini alarak yüklem olan “öğretmen” sözcüğü isim olduğu için isim cümlesidir.

NOT

· İsim cümleleri sadece isimlerden oluşmaz. İsim soylu sözcükler de, yani cümlede zamir, edat gibi görevlerde kullanılan sözcükler de isim cümlesini oluşturur.

Ör: Bu kitapların hepsi sizinmiş.

AÇIKLAMA

Cümlesinde “sizinmiş” sözcüğü tür olarak zamirdir. Bu sözcük cümlede yüklem göreviyle kullanılmıştır. Öyleyse bu cümle yüklemine göre isim cümlesidir.

NOT

· İsim cümlelerini bulurken sesteş (eş sesli) sözcüklere dik­kat etmemiz gerekir. Sesteş sözcükler yazılışları aynı olduğu hâlde anlamca farklı sözcüklerdir. Bu sözcüklerden biri isim, biri fiil olabilir. Bunu anlamak için de cümlenin dikkatlice okunması gerekir.

Ör: Artık vakit çok geç.

AÇIKLAMA

Cümlesindeki “geç” sözcüğü “erken” karşıtı isim soylu bir sözcüktür. Öyleyse bu cümle isim cümlesidir.

Ör: Köprüden sen de geç.

AÇIKLAMA

Cümlesindeki “geç” sözcüğü ise “bir yerden başka bir yere gitmek” anlamında bir fiildir. Demek ki bu cümle, yüklemine göre fiil cümlesidir.

SORU-1

Aşağıdaki cümlelerin hangisi yüklemine göre diğerlerinden farklıdır?

A) Evin içi de dışı da yeni boyandı.

B) Elindeki çapayı yere bıraktı.

C) Bahçede dolaşan çocuk caddeye çıktı.

D) Onun her zaman işi, en iyidir.

AÇIKLAMA

A, B, C şıklarında cümlelerin yüklemleri fiil iken; D şıkkındaki cümlenin yüklemi isimdir. Bu nedenle D şıkkı diğer şıklardan farklıdır.

Cevap D

YÜKLEMİN YERİNE GÖRE CÜMLELER

1. KURALLI CÜMLE

Yüklemi sonda olan cümlelere kurallı cümle denir.

Ör: Bu filmi daha önce izlemiştim.

AÇIKLAMA

Cümlesinde “izlemiştim” yüklemdir ve cümlenin sonunda yer almıştır. Cümle, yüklem sonda olduğu için kurallıdır.

NOT

· Ögelerinin dizilişine göre cümleleri bulurken dikkat etmemiz gereken nokta “yüklem”in belirlenmesidir. Çünkü böyle bir isimlendirme tamamen yüklemin yerinin belirlenmesi ile ilgilidir. Cümlede yüklemi yanlış belirlersek bulacağımız sonuç da yanlış olacaktır.

Ör: Sizi arayan bendim.

AÇIKLAMA

Cümlesinde yüklem “arayan” sözcüğü değildir. Çünkü yüklem çekimli unsurdan oluşur. Yukarıdaki cümlede “ben” zamiri ek eylemin geçmiş zamanı ile çekimlenerek yüklem olmuştur. Öyleyse bu, kurallı cümledir.

2. DEVRİK CÜMLE

Yüklemi sonda olmayan cümlelere devrik cümle denir.

Ör: Göçebeler buraya kurarmış çadırlarını.

AÇIKLAMA

Cümlesinde yüklem “kurarmış” sözcüğüdür. Bu sözcük görüldüğü gibi, cümlenin sonunda değildir. Yüklem sonda olmadığı için bu cümle yükleminin yerine göre devrik cümledir.

3. EKSİLTİLİ CÜMLE

Yüklemi olmayan cümlelere eksiltili cümle denir. Eksiltili cümlelerde yüklem olmadığı için anlam tamamlanmamıştır. Bu tür cümlelerin sonunda üç nokta (…) bulunur.

Ör: Senin yanında ne dert, ne tasa…

AÇIKLAMA

Cümlesinde yüklem yoktur ve sonunda üç nokta vardır. Bu cümlenin tamamlanması için sonuna “var” yükleminin getirmemiz gerekiyor. Bu cümlede yüklem eksik olduğu için eksiltili cümledir.

ANLAMINA GÖRE CÜMLELER

1. OLUMLU CÜMLE

Herhangi bir eylemin yapıldığını veya yargının gerçekleştiğini anlatan cümlelere olumlu cümle denir.

Ör: Kırtasiyeden kalem aldı.

AÇIKLAMA

Cümlesinde “alma” eyleminin yapıldığı bildirilmiştir. Bu cümlede yargı gerçekleşmiştir. Bu nedenle cümle anlamına göre olumludur.

2. OLUMSUZ CÜMLE

Eylemin yapılmadığını, sözü edilen yargının bulunmadığını, gerçekleşmediğini anlatan cümlelere olumsuz cümle denir.

Ör: Kırtasiyeden kalem almadı.

AÇIKLAMA

Cümlesinde “alma” eyleminin yapılmadığı belirtilmiştir. Bu, olumsuzluk eki “-ma, -me” ile sağlanmıştır.

NOT

· Olumsuz cümleler yalnızca “-ma, -me” ekleriyle değil “yok, ne … ne …, değil” gibi sözcüklerle veya “-sız, -siz, -suz, -süz” gibi eklerle de yapılabilir.

Ör: Bugün hava güzel değildi.

AÇIKLAMA

Cümlesinde eylem yoktur. Bu cümlede olumsuzluk “değil” sözcüğü ile yapılmıştır. Cümlede sözü edilen yargının bulunmadığı anlatıldığı için cümle olumsuzdur.

NOT

· Kimi cümleler “yok, değil, -ma, -me, -sız, -siz…” gibi olumsuzluk bildiren unsurları aldığı hâlde anlamca olumlu olabilir. Yani cümle yapıca (şekilce) olumsuz olduğu hâlde anlamca olumlu olabilir.

Ör: Bu basit soruyu çözemeyecek değilim.

AÇIKLAMA

Cümlesinde yüklem “çözemeyecek değilim” sözlerinden oluşmuştur. İki olumsuz unsur cümlenin anlamını olumlu yapmıştır: “Bu basit soruyu çözeceğim.”

NOT

· Bazı cümleler ise şekilce olumlu olduğu hâlde anlamca olumsuz olabilir. “Ne … ne …” bağlacı cümleleri olumsuz yapar. Kimi cümlelerde ise olumsuzluk anlamı bazı ek ya da sözcüklerle sağlanır.

Ör: Evde ne odun var ne kömür. (yok)

AÇIKLAMA

Cümlesinde “ne… ne…” bağlacı “odun ve kömür” ün olmadığını belirtmektedir. Bu cümlede “var” yüklemi olumlu olduğu hâlde “ne … ne …” bağlacı cümleyi olumsuz yapmıştır.

3. SORU CÜMLESİ

Bir duyguyu, düşünceyi soru yoluyla anlatan veya soru yoluyla bilgi almayı amaçlayan cümlelere soru cümlesi denir.

Ör: Sınav kaçta başlayacak?

AÇIKLAMA

Cümlesinde soru anlamı vardır. Bu cümlede “sınavın başlama saati” sorulmuştur.

4. ÜNLEM CÜMLESİ

Bir korkuyu, bir sevinci, bir şaşkınlığı, bir coşkuyu, bir hayranlığı, vb. dile getiren cümlelere ünlem cümlesi denir.

Ör: “Yazık, çocuk annesiz kalmış!” cümlesinde acıma anlamı vardır.

Ör: “Vah vah, bu yaşında başına gelene bak çocuğun!” cümlesinde üzülme anlamı vardır.

YAPILARINA GÖRE CÜMLELER

Temel Cümle: Birleşik cümlelerde asıl yargıyı bildiren, yardımcı yargıları sonuca bağlayan cümledir. Daha öz bir ifadeyle temel cümle yüklemdir.

Ör: Sokakta kartopu oynadık.

Yan Cümle: Tam bir yargı bildirmeyen, fiilimsilerle ya da çekimli bir fiille kurulan, temel cümlenin ögesi olarak görev yapan söz ya da söz öbeklerine yan cümlecik denir.

Ör: Minareyi çalan kılıfını hazırlar.

1. BASİT CÜMLE

Tek yüklemi olan ve tek yargı bildiren cümlelerdir.

Ör: Arkadaşım yaz tatilinde gelecek.

NOT

· Bir cümlenin basit olması az sözcükten oluştuğu anlamına gelmez.

· Basit cümlenin yüklemi bir fiil de olabilir, bir isim de olabilir. 

Ör: En sevdiğim renk kırmızıdır. (isim)

Ben geliyorum anne. (fiil)

2. BİRLEŞİK CÜMLE

Tek bir yüklemi ve bu yükleme bağlı en az bir yan cümleciği bulunan cümlelere birleşik cümle denir. Birleşik cümle kendi arasında 4’e ayrılır:

· Girişik Birleşik Cümle: İçinde fiilimsi bulunan cümledir.

Ör: Eve gelen adam, bizi gördü.

Ör: Koşarak gelirken düşüp dizini incitmiş.

· İç İçe Birleşik Cümle: İçinden birden fazla yan cümlenin yani fiilimsinin olduğu cümlelerdir.

Ör: Herkes için en doğrusu bu olacak, dedi.

NOT

· İç içe birleşik cümlelerde yan cümlecikler fiilimsilerden de oluşabilir.

Ör: Herkes için bilip bilmeden söylediği şeyler kendi başına olmadık işler açtı.

· “ki”li Birleşik Cümle (İlgi Cümlesi): Ki’li birleşik cümle iki tane yargısı olan, yargıları birbirine “ki” bağlacı ile bağlanan cümlelerdir.

Ör: Bunları yazdım ki size bir faydası olsun

· Şart Birleşik Cümle: Şart kip eki “-sa, -se” eki ile birbirine bağlanmış cümlelerdir.

Ör: Biraz yürürsen, açılırsın. 

3. SIRALI CÜMLE

Basit ya da birleşik yapılı birden fazla cümlenin birbirine virgül (,) veya noktalı virgülle (;) bağlanması sonucu oluşturulan cümlelere sıralı cümle denir.

Ör: Demir ıslanmaz, deli uslanmaz.

AÇIKLAMA

Cümlesi “ıslanmaz” ve “uslanmaz” yüklemlerinden oluşmuştur. Bu yüklemler virgülle birbirine bağlandığı için sıralı cümledir.

Sıralı Cümle kendi arasında 2’ye ayrılır: 

· Bağımlı Sıralı Cümle: Ortak ögesi olan cümledir.

Ör: Bir söyle, iki dinle. (Gizli özne: Sen)

AÇIKLAMA

(Özneler ortak)

– Sen bir söyle.

– Sen iki dinle.

Ör: Babam Bursa’ya gitti, biz de gideceğiz.

AÇIKLAMA

(Dolaylı tümleçler ortak)

– Babam Bursa’ya gitti.

– Biz de Bursa’ya gideceğiz.

· Bağımsız Sıralı Cümle: Ortak ögesi yoktur.

Ör: Bin dost az, bir düşman çok.

Ör: Dilin kemiği yok, bildiğini söyler.

AÇIKLAMA

Yukarıdaki örneklerde görüldüğü gibi iki cümlenin de ortak bir ögesi yok. Ama her cümle kendi içinde anlamca bir ilgi oluşturduğundan bu cümleler birbirine bağlanmış. Böyle cümleler sıralı bağımsız cümlelerdir.

4. BAĞLI CÜMLE

Aralarında anlam ilgisi bulunan basit veya birleşik cümlelerin bağlaçlarla birbirine bağlanmasıyla oluşan cümlelere bağlı cümle denir.

Ör: Hem çalışıyorum hem okuyorum.

AÇIKLAMA

Cümlesi “hem… hem…” bağlacı “çalışıyorum” ve “okuyorum” yüklemlerini birbirine bağladığı için bağlı cümledir.

NOT

· Bağlı cümleler “ama, fakat, yalnız, ve, veya, ne…ne…, hem…hem…” gibi bağlaçlarla oluşturulur.

NOT

· İçinde bağlaç bulunan her cümle bağlı cümle değildir. Çünkü bağlaçlar cümlenin özne, nesne gibi ögelerini de birbirine bağlayabilir. Bağlaçlar yüklemleri birbirine bağlıyorsa orada bağlı cümle vardır.

Ör: Ne annesine ne babasına haber vermiş.

AÇIKLAMA

Bu, bağlı bir cümle değildir. Çünkü “ne… ne…” bağlacı yüklemleri değil, dolaylı tümleçleri (annesine, babasına) birbirine bağlamıştır. Sonuçta bu cümle bir yüklemi olduğu için basit cümledir.