TÜRKMEN TÜRKÇESİNİN KISA GRAMERİ
Türkmen Türkçesinde 9 ünlü (sesli), 23 ünsüz (sessiz) vardır.
Türkiye Türkçesinden farklı olarak Türkmence'de iki e vardır.
Türkmen
Türkçesinin en tipik özelliği uzun ünlülere sahip olmasıdır. 9 ünlünün her
birinin uzun şekli de vardır. Ancak bunlar bugünkü Türkmen yazısında
gösterilmemektedir. Uzunluklar, ünlülerin üzerine çzgi konarak gösterilmiştir.
Uzun ünlüler çok
defa anlam farkı meydana getirir: at (at), āt
(isim), daş (uzak), dāş
(taş), ot (ot), ōt
(ateş), gız- (kızmak, ısınmak), gįz
(kız), biz (biz), bįz
(delme aleti), gurt (yoğurt kurutu), gūrt
(kurt), düş- (düşmek), dūş
(rüya)
Türkiye Türkçesinden farklı olan ünsüzler şunlardır:
ny - Anadolu
ağızlarında gördüğümüz nazal n’dir.
hy –
Anadolu ağızlarında sık rastlanılan hırıltılı gırtlak h’sidir. Bugünkü Türkmen
imlasında h ile hy tek harfle
gösterilmiştir. Burada hepsi h şeklinde gösterilmiştir.
Bugünkü Türkmen
alfabesinde, Türkiye Türkçesi alfabesinde olduğu gibi kalın ve ince g ile
kalın ve ince k ikişer harfle değil, birer harfle gösterilmiştir. Burada
ise g ve k harfleri hem kalını, hem inceyi göstermektedir. Kalın
ünlülerin yanındaki g ve k’ler kalındır: gapı, galmak,
āk.
İnce ünlülerin yanınjda bulunan g ve k’ler incedir: gelmek,
gelin, ekin, iki. Ancak ğ sesi
de Türkmen alfabesinde g harfi ile gösterilmiştir. Bu ses ğ ile
gösterilmiştir: ağa, dağ, çiğ. İster kalın, ister ince ünlülerin yanında
olsun, ğ sesi bizdeki ğ’den daha belirgin ve gırtlağa yakın telāffuz
edilecektir.
Tüekmencedeki s
ve z sesleri de Türkiye Türkçesinden farklı olarak peltek telaffuz
edilir. Bu seslerin peltek olmayanları Türkmencede bulunmadığı için peltekliği
ifade etmek üzere ayrı bir işaret kullanılmamıştır. Türkmencedeki s ve z
daima peltek telaffuz edilmelidir.
Seslerle İlgili Bazı Önemli Bilgiler
1.
İlk hecedeki
yuvarlak ünlüler (o, u, ö, ü) sonraki hecelerde bulunan düz ünlüleri
yuvarlaklaştırır. Bu imlada gösterilmez.
Örnek: oglan
yazılır oğlon okunur
dövlet
yazılır dövlöt okunur
üzümçilik yazılır
üzümçülük okunur
Ø Son hecede bulunan ā, ä ise
yuvarlaklaşmaz.
Örnek: okoyār (okuyor),
döröyär (türüyor)
Ø İmlada,
ikinci heceden sonra u, ü bulunmaz.
Örnek:
üzümçi, guşçulık, okuvsız.
Ø İkinci
heceden sonra küçük ünlü uyumu dışında kalan ekler, ikinci hecede uyuma
bağlıdır.
Örnek: güllük, otsuz.
2.
Türkmen
Türkçesindeki uzun ünlülerin pek çoğu, özellikle ilk hecedekiler aslidir: gār
(kar), ōn
(on), gįyz (kız), įz, ūn, dūz (tuz), cāy (bina).
Ø Uzunlukların birçoğu, çeşitli ses olayları sonucu, sonradan ortaya
çıkmıştır: däl (değil – yumuşak g’nin düşmesiyle), mānı
(mānā-
ayın sesinin düşmesiyle)
Ø Eklerin ilave edilmesi ile ortaya çıkan uzunlukların bazıları
şunlardır:
·
Sonundan ünlü
(sesli) bulunan kelimelere I. ve II. şahıs iyelik eklerinin gelmesi: almām
(elmam), almāŋ
(elman), paltāŋız (baltanız), eceŋ (annen)
·
Sonlarında ünlü
(sesli) bulunan kelimelere ilgi (-niŋ), yükleme (-ni) ve
yaklaşma (-e) hali ekleri gelince: çāğānıŋ
(çocuğun), çāğānı (çocuğu), çāğā (çocuğa). Sonunda
dar ünlü (ı, i, u, ü) bulunan kelimelere -a, -e eklenirken
-ā, -ä uzun ünlüleri ortaya çıkar: geçä (keçiye), gapā (kapıya)
·
Bulunma hali (-de)
ekinden sonra -kı, -ki aitlik eki gelince: kitāpdākı, ortadākı.
·
Mastar (-mak,
-mek) ekinden sonra yaklaşma eki (-e) hali eki gelince: akamāğa
(okumağa), įşlemäğe
(işlemeğe).
·
Ünlü ile biten
kelimelere –p zarf fiil rki gelince: okāp (okuyup), işläp
(işleyip)
·
Ünlü ile biten
kelimelere –an, -en sıfat fiil eki gelince okān (okuyan), yāşān
(yaşayan)
3.
İkinci hecede
ki dar ünlüler (ı, i, u, ü) bazan a, e olur: oka (oku), yöre
(yürü).
4.
Kelime
başındaki kalın k ‘lar Türkmen Türkçesinde g olur: gapı
(kapı), gol (kol), gār (kar), gįz
(kız).
5.
Türkçe asıllı
kelimelerin başında t’ler Türkmen Türkçesinde d olur: dāş
(taş), daşmak, dūz
(tuz), dok (tok).
6.
Arapça ve
Farsçadan giren kelimelerdeki f’ler p olur: sapar (sefer), ependi
(efendi), Patma (fatma).
7.
“Var, vermek,
varmak” kelimelerindeki v, Türkmen Türkçesinde b’dir: bār, bermek,
barmak.
8.
“Bin,
boncuk, binmek, ben” kelimeleri ile “ben” ve “bu” kelimelerinin ek
almış şekillerinde b, m olur: miŋ, mōncuk,
münmek, men, maŋa, meni, mende.
9.
Kelime sonunda
iki h’den sadece hırıltılı olan (ĥ)
bulunur: çarĥ,
parĥ. Kelime başında ise sadece h bulunur: hemme
(bütün), haysı (hangi). Ortada her ikisi de bulunabilir: ähli
(bütün), näĥįli
(nasıl).
10. Kelime içindeki b’ler v okunur: oba yazılır ova
okunur; dabara yazılır davara okunur.
11. Kelime içindeki st, ss olur: ussa
(usta), dessan (destan), yassık (yastık).
12. Kelime içindeki mb, mm olur: gümmez (kümbez),
tümmek (tümbek, tümsek).
13. Benzer değişmeler meydana gelir, ancak bunlar yazıda gösterilmez.
|
ts yazılır
|
ss okunur
|
zs yazılır
|
ss okunur
|
|
gitse
|
gisse
|
yazsın
|
yassın
|
|
batsa
|
bassa
|
bozsun
|
bossun
|
|
cs yazılır
|
çs okunur
|
çl yazılır
|
şl okunur
|
|
içse
|
içse
|
saçlı
|
saşlı
|
|
açsa
|
açsa
|
açlık
|
aşlık
|
|
çç çc yazılır
|
şş okunur
|
şc yazılır
|
şş okunur
|
|
ağaççı
|
ağaşşı
|
guşcağaz
|
guşşağaz
|
|
açcak
|
aşşak
(açacak)
|
goşcak
|
goşşak
(koşacak)
|
|
nd yazılır
|
nn okunur
|
ld yazılır
|
ll okunur
|
|
mende
|
menne
|
geldi
|
gelli
|
|
gelende
|
gelenne
|
güldi
|
güllü
|
|
st yazılır
|
ss okunur
|
sd, zd
yazılır
|
ss, zz okunur
|
|
üstün
|
üssün
|
basdırmak
|
bassırmak
|
|
üstinlik
|
üssünlük
|
gızdırmak
|
gızzırmak
|
Hiç yorum yok:
Yorum Gönder